SUFİZM ilə DZENin fərqi

(″Çölün müdrikliyi″ əsərindən)

Yükləmək üçün tıqlayın dzen.doc

Sufizm dünyasına qədəm qo­yar­kən bilməlisiniz ki, sufizm məhz bir dünyadır, dünyagörüşü deyildir. Transsendental olması­na rəğmən, o, transsendental fəlsəfə sa­­yıl­maz. O, heç bir nəzəriy­yəni aşı­la­mır, faydalı məsləhətlərlə, ey­ham­lar­la, işarətlərlə ye­ti­nir.
Sufizm – insanı başdan çıxart­mağa, tovlamağa da can atmır. O, ye­tərincə gerçəkçi (realist), praq­matik, yəni işlək­dir. Abstrakt ol­madığı üçün o, göydən daha çox yerə, torpağa bağlıdır. Ona görə də sufizm hər hansı dəqiq dün­yagörüşündən məh­rumdur. Özünün hər hansı sistem olduğunu id­dia etmədiyindən sufizm bilgilərin hər hansı təs­nifatına da ehti­yac duy­mur.
Sistem – hər şeydən öncə, varlıq sirrlərinin tam və bitkin şə­kil­də açıqlanmasıdır. Sufizm sistem olmağa iddialı deyildir: o, varlıq sirrlərini yorumlamır, çünki o - sadəcə varlığın sirrlərinə yö­nələn yol­dur. Heç nəyi izah etməyən sufizm sirrli, gözlə görün­məyən aləm­­­lərin varlığını sübuta yetirib, bizləri bu aləmlərə aparsa da, heç vaxt varlığın sirrlərini açmağa can atmır, halbuki bütün sistem­lə­rin məqsədi məhz budur: onların yeganə niyyəti - bilinməzi bi­li­nən etməkdir, sirrlərin üzərindəki örtüyü qaldırmaqdır, möcüzə­lə­ri, tilsimləri sındırmaqdır. Sufizm isə bizlərə sirrli aləmlərə apa­ran yolda sadəcə bələdçi olma, gizli (batini) dünya­ya dalmamıza bir im­kan yaratma məqsədi güdür.
Heç vaxt və heç nəyə tam yorum vermədiyi üçün onu Іsis­temІ adlandırmaq olmur. O - hissiyyatımızı gücləndirmək üçün müəy­­yən qı­ğılcımlar, işarətlər qaynağıdır. O, fəlsəfə olmağa id­dia­lı deyil, çün­­ki onun əsas müddəaları hekayətlərə, lətifələrə, metafo­ra­lara, pritçalara və şeirlərə səpələnib. O, metafizika olmaqdan daha çox metaforadır. Onu Aya tuşlanan işarət barmağına da bən­zətmək olar. Amma barmağın necəliyini incələməklə Ayı dərk elə­mək im­kansızdır. Əgər aldığınız göstərişlərə dərin simpatiya ilə yanaş­­sanız, onlarla aranızda bir anlaşma, harmoniya yaranarsa, bəlkə onda siz bu sayədə Ayı görə bilərsiniz. Barmağın Ayı əvəz et­mədiyini, onun yerini vermədiyini mən də bilirəm, amma hər hal­­da şəhadət barmağı sizə hansı yönə baxacağınızı, nə barədə dü­şünəcəyinizi göstərə bilər.
Sufi hekayətləri də fəlsəfədən, fəlsəfilikdən uzaqdır. Bunlar­da incə bir eyham və ya pıçıltı var. Ancaq bir şeyə candan, könül­dən bağlananlar, ona qulaq kəsilənlər, dinlədiyi əhvalatların ma­hiy­yə­ti­nə dərindən nüfuz edənlər, ətrafındakılara öz könül qapılarını laybalay açanlar, özündən, mənlik davasından imtina edənlər su­fi­li­yin nə olduğunu anlamağa qadirdirlər. Sufiliyi anlamaq­dan öt­rü sevməyi bacarmaq – ən ilkin şərtdir.
Gəlin görək, sufilik özün­də nələri içərir. Sufilik – məntiqli analizə əsaslanmadığı kimi, onda sırf dzenə məxsus məntiqsizlik də yoxdur. Sufizmə görə, məntiqlilik və məntiqsizlik eyni çubu­ğun iki ucu və ya başıdır. Eyni zamanda həm məntiqə, həm də mən­tiqsizliyə meyil edən sufilik isə bu iki nöqtənin haradasa ortalarında qərarlaşıbdır. O, nə sola meyil edir, nə də ki, sağa. O, nə Sokrat qədər hədsiz dərəcədə məntiq düş­kü­nüdür, nə də ki, Bodhidharma qədər məntiqsizlik heyranı. Su­fi­lərə görə, həm Sokratın, həm də Bodhidharmanın həyata yana­şım tərzləri zahirən adama fərqli təsir bağışlayır, əslində isə on­la­rın arasında ciddi fərq yoxdur. Yeri gələndə Bodhidharma Sok­ratla müqayisədə daha çox məntiqə meyillidir, elə buna görə də bəlli bir əndazəni aşınca onun məntiqsizliyi sərhəd-filan tanımır. İstə­ni­lən şəxs hər şeydə, hər zaman və hər yerdə məntiqə riayət et­mə­­yə çalışarsa, əvvəl-axır məntiqin bitdiyi, tükəndiyi bir nöqtə­yə gəlib çıxır: onun məntiq aləmindəki səyahəti gec-tez bitsə də, ömür yolu davam edir. Sokratdan fərqli olaraq, Bodhidharma uzun yollar qət etmək bahasına gəlib həmin sərhədə, dalana dirə­nibdir və anla­yıbdır ki, hətta məntiqin bitdiyi yerdən sonra da hə­ya­tın axışı dur­mur. Bodhidharma Sokratdan fərqlənsə belə, onun həyata yanaşma tərzi Sokratınkını xatırladır, çünki bu tərzin özü də əvvəl-axır in­tel­lektə söykənir.
Dzen intellektə, ağıla, kamala qarşı çıxır. Amma intellekti arxa plana çəkməyin özü də intellektuallıqdan imtina sayılmaz. Dzen – quru fəlsəfəyə qarşı üsyandır, amma fəlsəfəyə düşmanlıqla fi­losofluq da bir araya sığa bilər: sadəcə olaraq bu birisinin fərqli fəl­sə­fəsi olacaqdır. Sufizm isə hər cür ziddiyyətlərdən, qarşıdur­ma­lardan uzaq durur. O, daim orta xəttə, tam dəqiqliklə təyin olun­­­muş orta xəttə, başqa sözlə, «qızıl orta nisbəti»nə sadiqdir. Əgər dzen­də başlıca anlayış ІdərketməІdirsə, Іidraka çatmaІ­dır­sa, su­fi­li­yin təməl anlayışı ІinsaflılıqІdır, ІkönüllülükІdür. Əgər bu mə­qamı yaxşıca qavrasanız, onların fərqini sezməkdə çətinlik çək­məz­siniz. Dzen – ağıla, kamala qarşıdır, o, ağılın öz imkanların­dan yararlanmaqla, onun dışına çıxmağa can atır. Sufizm isə ağılı, idrakı rədd etmir, zəkaya qarşı tam laqeydlik sərgiləyir. Sufiliyin başlıca hədəfi - ürəkdir. Buna görə də o, ağılı heç diqqətə almır, saya salmır. Su­filər də bir daxili oyanış sonrası kamillik zirvəsinə yüksəlirlər. Əgər dzendə ІsatoriІ adlandırılan bu oyanış ağılın oyanışıdırsa, su­­fi­lə­rin könüllərində yaşadıqları bu oyanış sırf Іkönül oyanışı­dırІ. Sufinin yolu – bir aşiqin yoludur. Dzen tərəfdarının yolu isə daha çox bir döyüşçünün, samurayın yoludur. Onların arasındakı cid­di fərq də elə burada yatır…
Hər iki nəzəriyyədə hekayətlər­dən yararlanırlar. Amma onla­rın hekayətlərindəki səslənmə tərzi və bihuşedici ətir xeyli fərqlidir. Dzen he­ka­yəti bizə absurdu, açması (cavabı) olmayan tapmacanı xa­tırla­dır. Hər nə qədər baş sındırsanız da, siz onun cavabını, çözü­münü ta­pa bil­məyəcəksiniz. Heka­yə­tin çözüm­süz­lüyü onun özündən gə­lir, içində, məğzində gizlənib. Mən­tiqdən xali olmaq - onun məq­sədidir, hə­də­fidir: axı, o – sizin ağ­­lınızı çaşdırmağa, məntiqinizi yer­ləbir et­məyə hesablanıb. Başqa söz­lə, o – gözləriniz önündə sağa-sola vıyıldayan, sizi çaş-baş salan iti qı­lıncdır. Sizdən anlayış uman bu əhvalatlar bəzən ağ­lı­nızı başı­nız­dan alacaq qədər təsirli olur­lar, gərəkli çözümü aradığınız müddətcə siz hətta me­ditasi­ya­ya da qapılmalı olursunuz. Deməli, dzen hekayətləri həm də me­dita­siya vasitələridir, çünki burada məntiqli görünən və ağıla gələ biləcək bütün cavablar dilə gətirilmədən yanlış çıxırlar.
Tapmaca xarakteri daşımayan sufi hekayətləri isə əsasən prit­çadırlar. Onlar hər nə qədər sarsıdıcı olsalar da, kəskin qılınc sa­yılmazlar. Onlar adamı haralarasa alıb aparırlar, bir növ tovla­yır­lar. Bu özəllik daha çox sevən kəslərə, aşiqlərə məxsusdur, çünki baş­dan-aya­ğa zərifliyə, yumşaq­lığa, nəcibliyə hesablanıb. Elə bu­na gö­rə də, dzen bizə kişiliyin (erkəkliyin), sufilik isə qadınlığın rəm­­­zi kimi görünür. Dzen hekayətləri bizim birbaşa ağlımıza tə­sir göstərir, bu yolla ağlımızın bir quş misalı pırıltıyla öz qəfə­sin­dən dışarıya uçmasına imkan yaradır. Yəni o, bizi ağlımızdan edir, dəli edir! Sufi əhvalatlarının insana təsiri isə nisbətən ləng­dir, ağır­dır, amma qaçılmazdır. Onlar­da müəyyən poeziya (şei­ri­y­yət) və ritm (ahəng) həmişə gözlənilir. Bu hekayətlərin təsiriy­lə meditasiyaya dal­mağa ehtiyac qal­­mır, onları könül süzgə­cin­­dən keçirmək yetərlidir. Dzen heka­yət­­ləri isə dinləyicidən, oxu­cu­dan ilk növbədə meditasiya ba­carı­ğı tələb edir­lər.
Sufi əhvalatlarını dinləyici bir fincan ətirli çay kimi öz varlı­ğına hopdurmalıdır. Onları bir dincəlmə anında qavramaq la­zım gə­lir. Dzen hekayətləri isə dinləyicidən bü­tün düşüncə im­kanla­rı­nı səfər­bər etmiş beyin, gərginlik və intensivlik tələb edir. Oxu­cu və ya dinləyici bütün olan-qalan enerjisini bu hekayəti qavrama­ğa səfərbər etməli, çevrədəki dünya-aləmi yerli-dibli unutmalı, bu absurd he­kayət ilə baş-ba­şa qalmalıdır. Həm də hekayətdəki bulmacanın hər hansı şəkildə çözülməyəcəyini bilsəniz belə, siz bütün enerjinizi onun dərkinə yönəltməlisiniz…
Sufi hekayətlərini isə adi əhvalatlar kimi dinləmək (və ya oxu­­­­maq) mümkündür, çünki qədimlərdən bəri sufilər – çox usta na­ğılçılar olublar. Adətən sıcaq və rahat bir yerdə oturan bu adam­lar qarşılarındakı çayı və ya qəhvəni udumlayaraq, öz heka­yət­­lərini dilə gətiriblər. Bu hekayətlərdəki kiçik işartılar, eyham­lar əslində son dərəcə güclü və nüfuzedicidir. Dinləyicidən, mü­rid­dən tələb olu­nan yeganə şey – diqqətdən daha çox, açıq ürəklə, simpatiya ilə, könül xoşluğuyla, də­rin həzz ilə, həm də özünü çox da gər­mə­­dən mürşidini dinləmək­dir. Çünki din­ləyicisinin he­kayətdən həzz aldığını, ona kö­nül­dən bağlandı­ğını hiss edən mür­­şid onun qarşısında bildi­yi bütün sirrləri açıb-tökməyə hazır olur…
Yuxarıda qeyd elədiyim kimi, sufilik – dünyagörüşü deyil, dün­­yaya fərqli baxış şəklidir: axı, reallığı hər hansı bir yöndə yorumla­yan dünyagörüşü bəlli bir fəlsəfəyə söykənməlidir. Bu sa­yə­də insan ne­cə varsa, eləcə də qalır, zərrəcə dəyişmir. Qəbul et­diyi dünya­görüşü isə in­sana bəlli həcmdə bilgilər bəxş edir, onun bilgi heybəsini, xur­cu­nunu ağırlaşdırır.
Real dünyaya fərqli baxış tərzi isə insandan daxi­lən yeniləşmə, dəyişmə tə­­­ləb edir. Bu aləmi fərqli gö­rə bilməkdən ötrü siz də­yişimə uğramalısınız, da­­­­ha yüksək nöqtələrə, əvvəlkindən fərq­li zirvələrə qalx­malı­sı­nız. «Sufizm» ter­­­­min­inin sonundakı «izm» şəkilçisi bir mənada onu digər fi­kir cərəyanlarına oxşadır. Əslində bu baxış tərzinin adı «təsəv­vüf»­dür, anlamı isə «sevgiylə baxma və görmə», «real aləmə bir aşiq mi­salı yanaşma»dır. Başqa sözlə, sufilik – varlığa aşiqlikdir. Elə buna gö­rə də sufilər deyirlər ki: «Biz varlıqla ayrılmaz vəhdətdəyik». Heç nə ilə savaşmaq, mübarizə aparmaq lazım deyil, sev, sevil, xid­mətdə dur, sayğı göstər, sayğı gör, o zaman dünya özünün bü­tün gizli sirrlərini sənin gözlərin önünə sərəcəkdir. Zora və zora­kı­lığa nə hacət varmış?! Odur ki, sufilər dünyaya fəlsəfi və elmi yanaşımı, zəkalı yaşamı əsl zorakılıq kimi dəyərləndirirlər. Onlara gö­rə, bu - var­lıq sirrləri üzərindəki örtükləri, pərdələri vəhşicəsi­nə yırtıb-da­ğıtma­ğa bənzəyir. Elmin və məntiqin reallığa uyğuladığı yön­təm­lər də əslində zorakılıq­dır, onlarda zor, qaba güc özü­nü aşkar şəkildə göstərmək­dədir.
Sufilik isə buna hər hansı ehtiyac duyulmadığını de­yir, çünki varlıq biz­dən ona yaxın­laşmamızı, ona könül verməmizi gözləyir. Bunun qarşılığında isə o, bizə ən məhrəm sirrlərini açmaq niyyətin­dədir. Varlıq bizdən ona heyran olmamızı umur və bunu yüzillər bo­yu intizarla gözləyibdir. Sevginin bütün örtükləri qaldırdığı, bağlı qa­­pı­ları açdığı belə bir xoş or­tamda zor kimə və nəyə lazımdır axı?!

 

 

 

Rəcniş OŞO