AZAD YASHAR - Cheviri - Tatyana TOLSTAYA

Kvadrat

(hekayə)

Yükləmək üçün tıqlayın kvadrat.doc

1913, ya 1914, ya da ki 1915ci ildə, günüfilanı da bəlli deyil, polyak əsilli rus rəssamı Kazimir Maleviç çox da iri olmayan, 79,5x79,5 santimetr ölçülü bir kətan parçası götürüb, kənarlarını ağ, ortasını qatı qara rəngə boyadı. Bu sadə işləmi istənilən uşaq da bacarardı, hərçənd ki, uşaqların belə böyük sahəni bir tək rənglə boyamağa səbrləri çatmaz. Bu işi yalnız cizimçi (=çertyojçu) bacarardı Maleviç isə cavanlığında cizimçilik etmişdi amma yeri gələndə heç cizimçilər də bunca sadə həndəsi fiqurla işləməyə həvəs göstərməzlər. Belə bir tablonu ruh xəstəsi olan birisi çəkə bilərdi amma onlardan da bir kimsə onacan bu işə girişməmişdi, heç bunu çəksəydi belə, onun bunca uyğun zamanı və uyğun yeri seçməklə rəsm sərgisinə qatılma şansı imkansızdı.
Bu bəsit işləmi gerçəkləşdirən Maleviç isə sonradan dünyanın ən məşhur, ən sirli, ən qorxunc tablosu olan “Qara kvadrat”ın müəllifi kimi tanındı. Adi fırça hərəkətləri ilə o, köhnəklə yeni sənət, insanla onun kölgəsi, qızılgüllə tabut, yaşamla ölüm, Yaradanla İblis arasındakı keçilməz həddi, uçurumu göstərdi. Özünün dediyinə görə, o, “hər şeyi sıfırladı”. Amma nədənsə onun yaratdığı bu sıfır kvadrat biçimliydi və bu sadə ixtira bütün sənət tarixi üçün görünməmiş tapıntı idi.
Nə yaratdığını Maleviç özü də yaxşı anlayırdı. Bu əlamətdar hadisədən bir il, ilyarım əvvəl o, öz dostlarıyla və həmfikirləriylə quzeyin mənzərəli bir bölgəsində yerləşən yayevində keçirilən Rusiya futuristlərinin birinci qurultayına qatılmışdı. Oradakı sənət xadimləri “Günəş üzərində zəfər” adlı opera yazmaq qəRarına gəldilər və ertələmədən, elə yayevindəcə işə girişdilər. Maleviç səhnə tərtibatı hazırladı. Hələ o vaxt o, pərdələrdən birində arxa fon üçün sonralar yaRanacaq məşhur kvadratını uzaqdanuzağa xatırladan rənglərlə, yəni ağqara bir dekorasiya işləmişdi.
Bir ilham anında və sırf təsadüf nəticəsində onun fırçasından bu dekorasiyaya köçən ideya sonralar Peterburqdakı emalatxanada rəssama özünün nəzəri tapıntısı, ən yüksək və əlçatmaz uğuru təəssüratını bağışladı. Ona əyan oldu ki, çoxdan bəri aradığı sirli və böhranlı nöqtəni tapıb, bu nöqtə ətrafında və bu nöqtə arxasında artıq heç nə gizlənmir və gizlənə də bilməz. Bir rəssam kimi dahiyanə hissiyyatı ilə, Yaradanın bəxş etdiyi uzaqgörənliklə o, bulunduğu zülmətdə əl havasına indiyədək çoxlarının yanından və üstündən diqqət etmədən keçdiyi o yasaq rəngli, o yasaq və bəsit biçimli fiquru kəşf etmişdi…
Halbuki bəzibəzi adamlar “Günəş üzərində qələbə çalmaq” sövdasına düşmüş, bəziləri isə Zülmət Sultanına meydan oxumağa cürət eləmişdi. Maleviçə isə bu nəsib oldu və bu sirrə təşnə olan Faustlar, İblislə sövdələşmələr haqda inandırıcı rəvayətlərdə deyildiyi kimi, Dünyanın Sahibi ləngimədən və ani zühur etməklə rəssama yoxluğun bəsit düsturunu pıçıldadı.
Birinci Cahan savaşının ən qızğın çağında, yəni 1915ci ilin sonlarında bu qorxunc tablo digər işlər sırasında futuristlərin sərgisinə çıxarıldı. Digər rəsmlərini adi şəkildə divarlardan asan Maleviç, “Kvadrat”a xüsusi bir yer ayırmışdı. Həmin sərgidə çəkilən foto “Qara kvadrat”ın tavanla divarın birləşdiyi küncdə, adətən ikonaların asıldığı yerdə, yəni önəmli, qırmızı və qutsal küncdə asıldığını bizə sübut edir. Buradakı “qırmızı” sözünün rəng yox, gözəllik mənası daşıdığını rənglərə hakim olan birisinə xatırlatmaq yersizdir. Əslində Maleviç bu «qra dəliyi» bilərəkdən o qutsal küncdən asmışdı, çünki öz əsərini “Yeni zəmanənin ikonası” adlandırırdı.
Buradakı “qırmızı” qara (=sıfırlanmış) rəng ilə, üz boşluq (=sıfırlanmış cizgi) ilə, yuxarıya, işığa, əbədi həyata açılan pəncərə isə zülmətlə, qaranlıq zirzəmiylə, cəhənnəm qapısıyla, dibsiz zülmətlə əvəz olunmuşdu.
Gözəl rəssam, sənət araşdırıcısı, həm də Maleviçin müasiri olan A.Benua tablo haqda yazmışdı: “Ağ çərçivədəki bu qara kvadrat adi zarafat, adi etiraz, Mars meydanı tərəflərdəki hər hansı evdə baş verən təsadüfi və əhəmiyyətsiz bir təfərrüat deyildi. Əslində Kvadrat özünütəsdiq xətrinə hər şeyi amansız yağmaya uğradan aksiyadır, o, sevgi və zəriflikdən yoğrulmuş hər şeyi tapdalayıb məhvə sürükləməklə yanaşı, özünəheyranlıqdan və təkəbbürdən həzz almaqdan da qalmır. ”
Bundan xeyli əvvəl, hələ 1869cu ilin sentyabrında Lev Tolstoy, bütün sonrakı həyatına dərin təsir göstərmiş və hər halda onun dünyagörüşündə əsil dönüş yaratmış nə isə anlaşılmaz bir duyğuya qapılıbmış. Vacib və karlı bir alışveriş üçün xoş əhvalla evdən çıxıb, özünə yeni mülk almağa yollanır. At belində yol gedəgedə yoldaşlarıyla şirin söhbət edirmişlər. Gecə düşür. “Arada mürgü vursam da, qəfil oyandım: içimə nədənsə təşviş doldu. (…) Birdən mənə elə gəldi ki, bu qədər yol getməyimə heç ehtiyac yoxmuş, mən elə burada, bu qərib yerdəcə öləcəyəm. İçimi dəhşət bürüdü.” Yolçular kiçik Arzamas şəhərində gecələmək qərarına gəlirlər. “Axır ki, önü sütunlu bir evə gəlib çatdıq. Ev ağ rəngdə olsa da, mənə son dərəcə qəmli göründü. Təşvişim daha da artdı. (…) Dəhliz çox kiçik idi, üzündə ləkə olan bu ləkə də içimdəki dəhşəti bir az da gücləndirdi yarıyuxulu bir kişi mənə ayrılan otağı göstərdi. Otağı da qaramat bürümüşdü. İçəri keçincə içimi əsil dəhşət sardı.
(…) Bütün divarları ağardılmış, kvadrat biçimli kiçik otaq idi bu. Xatırladığım qədəriylə, mənə ən çox əziyyət verən bu otağın məhz kvadrat biçimli olması idi. Qırmızı pərdə asılmış tək pəncərəsi vardı. (…) Yastığımı alıb, divana uzandım. Oyandığım zaman otaqda bir kimsə yox idi və hələ ki qaranlıqdı. (…) Hiss edirdim ki, burada yuxulamaq imkansızdır. Axı buralarda nə azarım vardı mənim? Canımı götürüb hara gedirdim belə? Nədən və hara qaçırdım axı? Nə isə qorxunc bir şeydən qaçsam da, buna nail ola bilmirdim. (…) Bu əzabverici düşüncələrdən qurtulmaqdan ötrü dəhlizə çıxdım. Amma o da ardımca düşdü. Əvvəlki kimi, bəlkə də daha betər, dəhşətə gəldim.
Özüözümə: Bu nə sarsaqlıqdır axı? sordum. Nəyin intizarındayam, nədən qorxuram görəsən?
Ölüm güclə sezilən səslə: Məndən, dedi. Mən burdayam.
(…) Keçib uzandım, amma elə o anda yerimdən dəhşət içində sıçradım. Bu, bir növ intizarı xatırladırdı, belə intizar qusmadan öncə olur adamda. Bir az da ruhsal nigaranlığa bənzəyirdi. Dəhşətliydi, qorxuncdu. Belədə adama elə gəlir ki, o ölümdən qorxur, amma yaşantılarını xatırlayıb, irdələyincə görürsən ki, yox, ölümə məhkum olunmuş həyatın üçün qorxursan. Sanki ölümlə həyat biribirinə sarmaşıb. Anlaşılmaz bir hiss qəlbimi didibyesə də, onu tam dağıda bilmirdi. Bir daha gedib rahat yatışanlara baxdım, bir də yuxulamağa cəhd etdim, amma yenə də eyni, yəni ağ və qırmızı rəngli, kvadrat biçimli dəhşətə qapıldım. İçimdə nə isə qırılmışdı, amma sağasola dağılmaq bilmirdi. Mənə gözgörəsi və amansız bir əzab verir, içimdəki bütün xeyirxahlığı harayasa silibsüpürür, yerində isə özümə və məni mən edən hər şeyə qarşı sakit və acıq qəzəb qaynayırdı.”
Yazarın həyatında “Arzamas dəhşəti» adıyla bilinən bu məşhur və sirli yaşantı heç də sadəcə güclü depressiyanın qəfil fəsadı deyildi. Bu, ölümlə, şərlə gözlənilməz buluşmaydı. Həm də ağ və qırmızı rəngli, kvadrat biçimli. Lap Maleviçin tablolarından birinin sözlü versiyası kimi səsləndi bu.
Lev Tolstoy bu ağqırmızı kvadratla bağlı olayı nə öncədən sezə, nə də mövcud durumu lazımınca kontrol edə bilərdi. Bu olay onun üstünü qəfil almışdı, onun ömür yolunda zühur etmişdi və baş vermiş bu olayın təsiri ilə yazar birdənbirə olmasa da, o vaxta qədər ətalət altında sürdüyü yaşam tərzindən, ailəsindən, sevgisindən, yaxınlarını anlamaqdan, onu əhatə edən aləmdən, sənətin özündən uzaqlaşmağı tərcih etmişdi. Əyan olmuş bu “gerçək” onu boşluğa, sıfır həddinə, özünüməhvə sürükləməyə başlamışdı. İllərlə sürən “mənəvi axtarışlar” ömrünün sonunda nəticəsiz qalmışdı, ortaya qoyduğu isə bir ovuc adi gerçək olmuşdu xristianlığın ilkin variantı. Vəssəlam. Onun bu dünyadan imtina edən davamçıları da heç nəyə nail olmamışdılar. Araq yerinə çay içmək, ət yeməmək, ailə bağlarını pisləmək, hər nə qədər zövqsüz də alınsa öz çəkməni öz əllərinlə tikmək bax, bütün bu sadalananlar kvadratı fəhm edən bir şəxsiyyətin mənəvi axtarışlarının yeganə yekunu və qaçılmaz nəticəsidir. Məgərsə ölümün bircə yol səslənən “Mən burdayam” pıçıltısı yetərliymiş ki, onun ömürboyu qurduğu aləm altüst olsun. Amma bu mübarizə hələ bir müddət də davam edəcəkdi: axı, əbədi həyat qazandırmaq üçün haqqında amansız ölüm fərmanı çıxaracağı Anna Karenina, neçəneçə başqa sözsənət incisi hələ irəlidəydi. Amma bütün bunlara rəğmən kvadratın qələbəsi şübhəsiz idi, çünki artıq sənətin aramsız çağlayan həyat eşqindən qopan sənətkar artıq primitiv pritçalara, ucuz nəsihətlərə meyl salmışdı, özünün fiziki ölümünü gözləmədən şam tək sönməyə üz qoymuşdu. Bu dönəmdən sonra o, dünyanı öz əsərlərinin bədii siqləti ilə deyil, məhz doğal əzablarının sonsuzluğuyla, fərdi etirazıyla, özünədivanın o vaxta qədər görünməmiş aşkar biçimiylə sarsıdacaqdı.

Ömrü axtarışlarda keçən Maleviç də oturub, kvadratın zühurunu gözləməmişdi. Özünün “suprematizm” terminini ortaya atana qədər o, normal düşüncənin sərhədlərini aşmaq, “normal məntiqlə, təbiiliklə, məhdud düşüncə və önyarğılarla mübarizə” mənasında “aloqizm” (=məntiqsizlik) ideyasını təbliğ etmişdi. Onun bu çağırışına cavab kimi kvadrat ideyası günlərin bir günü ona əyan oldu və rəssamın iradəsinə şəriksiz hakim kəsildi. İblislə olan bu sövdə nəticəsində qazandığı şöhrətlə rəssam ancaq öyünə bilərdi və öyünürdü də. Şöhrətin ona gətirdiyi bu ikimənalılığı rəssamın özünün dərk edibetmədiyini deyə bilmərəm, amma bu əsər barədə “rəssamın ən məşhur əsəri” deyilirsə, onda belə çıxır ki, onun digər əsərləri bununla müqayisədə daha dəyərsiz, daha naməlum, daha cazibəsizdirlər, yəni daha pisdirlər. Bu kvadratla qiyaslama aparanda onun qalan tabloları, həqiqətən də, kölgədə qalır.
Bundan başqa, rəssamın kəndliləri həndəsi cizgilərlə təsvir etdiyi tabloları var ki, burada üzlərin yerindəki boş və şəffaf ovallar ətçəbalasız (=rüşeymsiz) yumurtaları xatırladır. Nə qədər dekorativ və əlvan olsalar belə, bu tablolar adama siqlətsiz görünür, həyatın qarmaqarışıqlığını əks etdirən, gözəgörünməz bir axar bircə anlığına parlayan bu rəngləri Kvadratın əngin dibinə çəkməklə onları orada əbədilik gömür. Rəssamın impressionist üslubda, çəhrayı tonlarda işlədiyi mənzərələr çox bayağıdırlar çoxları bu üslubda çəkib və bundan daha yaxşı çəkib. Ömrünün sonlarına doğru rəssam təkrar özünün fiqurlu üslubuna dönməyə cəhd edib, lakin bu əsərlər çox qorxunc təsir bağışlayırlar və ondan bunu ummaq çətin deyildi, çünki təsvir olunanlar adamdan daha çox mumyalanmış cəsədləri, mum heykəlləri xatırladırlar: öz paltarlarının çərçivələrindən dünyaya boylanan bu kuklaların sanki “Kəndlilər” seriyasındakı fiqurların aləlvan parçalarından yaradıldığı təəssüratı doğur. Əlbəttə, hər hansı bir işdə zirvənin, yoxuşun dörd bir yanı eniş olduğundan qalxdığın zirvədə umduğunu bulmaman dəhşətlidir.
Sənətşünaslar Maleviç haqda həvəslə yazırlar ki: “Onun “Qara kvadrat”ı özünə qədərki bütün boyakarlıq anlayışlarını içinə aldı, naturanı eynilə yamsılama yöntəmində son nöqtəni qoymaqla özünü mütləq forma kimi təqdim etdi, biribiriylə əlaqəli və ya əlaqəsiz, hər barədə sərbəst formaların tablonun əsas mənasını təşkil etdiyi sənəti gündəliyə çıxartdı.”
Kvadratın nəyə isə (o cümlədən sənətkarın özünə də!) qara bir nöqtə qoyması fikri doğrudur. Onun mütləq forma kimi varlığı fikri də haqlıdır, amma bu fikirə inansaq, belə çıxar ki, mütləq xarakter daşımayan bütün digər formalar gərəksizdirlər. “Sənəti gündəliyə çıxartdı”… deyimi isə tamamən yanlışdır, çünki Kvadrat sənətin sonnu, süqutunu, onun gərəksizliyini, imkansızlığını göstərir; o, sənətin atəşə verildiyi sobadır, sənəti əjdaha təki udan iri cəhəngdir, çünki Benuanın yuxarıda sitat gətirilən fikrinə görə: «Kvadrat özünütəsdiq xətrinə hər şeyi amansız yağmaya uğradan aksiyadır, o, sevgi və zəriflikdən yoğrulmuş hər şeyi tapdalayıb məhvə sürükləməklə yanaşı, özünəheyranlıqdan və təkəbbürdən həzz almaqdan da qalmır.»
Kvadrataqədərki dövrdə rəssam bütün ömrünü sənətin sirlərini öyrənməyə həsr etmiş, materiyanın ölgün, dolayı və xaotik biçimlərinə dirilik bəxş etmişdi, üfləməklə qoruduğu atəşin ətrafa işıq saçmasını diləmiş, adi insan gözünün sezmədiklərini görmək üçün min bir əziyyətə qatlaşmışdı. Bəzən onun əziyyətləri və diləkləri uzun müddətə və ya ötəri də olsa, yerinə yetmişdi, amma heç nə qalıcı olmamışdı. Bəzən Mələk, bəzən Ruh, bəzən İlham pərisi, bəzən hətta İblis kimi bizə görünən Tanrının ürəyi hərdənbir rəhmə gəlir və o, məhz özü üçün saxladığı, biz fanilərdən gizlədiyi, adlarını dəqiq bilmədiyimiz müəyyən nəsnələri, uçucu duyğuları, ilahi nurun ayrıayrı dilimlərini O əlindən salır. Tanrının belə bir ödülünü qazanan sənətkar buna qarşılıq olaraq, ona özünün sonsuz şükranlıq duyğusunu və itaətini göstərir, qəlbi fərəh, gözləri isə (adi gözlə görünən və ya görünməyən) daxili arınmanın (=katarsisin) doğurduğu billur yaşlarla dolur. Onun içini bürüyən bu duyğu bir dalğa kimi gəldigedər olduğundan Sənətkar da yavaşyavaş xurafatçı olmağa başlayır. O, bu təcəllanın təkrarını arzulayır, onu da bilir ki, gələn səfər Tanrının diqqəti ondan yan da keçə bilər, könül gözünü daim ayıqsayıq tutur, daxilən hiss edir ki, acgözlülük, qərəzçilik, özündənrazılıq, iddialılıq bu cənnətin qapılarını onun üzünə əbədilik qapaya bilər. Ona görə də o, içinə hakim kəsilən duyğunu günahlardan uzaq tutmağa çalışır və artıq anlayır ki, o Yaradanın sevimli şagirdidir, yaradıcılıqda onun ortağı, həm də güvənilən ortağıdır. Sənətkara əyan olur ki, yaradıcı ruh istədiyi yerdə və istədiyi cür təcəlla edir. O, onu da yaxşı anlayır ki, bu ruhun məhz onu seçməsindən ötrü elə bir zəhməti də keçməyib, ona görə də belə möcüzəli seçimdən ötrü ona həmin ruha ancaq şükür etmək qalır.
“Kvadratsonrası” dövrün rəssamı, yəni qara dəliyin dibinə boylanarkən diksinməyən və bu kvadrata sitayiş edən rəssam artıq ilham pərisinə və mələklərə tapınmır, çünki artıq onun qısa və metal qanadlı, qapqara mələkləri var, hər şeyə, hətta insan şöhrətinə də qiymət biçməyi bacaran bu özündənrazı cənablar şöhrət süfrəsindən ən yağlı tikəni qoparmağın yolunu hamıdan yaxşı bilirlər. Onlara görə, sənətdə düşünən baş daha vacibdir, ilham yox, təkcə dəqiq hesab başlıca faktordur. İnsanlar yalnız yeniyə heyran olduqlarından daim yenilik icad etməlisən. İnsanlar hər şeydən cırnayırlarsa, demək, onları cin atına mindirməlisən. Əgər insanlar hər şeyə biganədirlərsə, onları dəngədən çıxarmaq lazımdır, onları alçaldan, başdan çıxaran, qıcıqlandıran şeylər tapmalısan. Əgər qarşındakının sənə sarı dönməsini istəyirsənsə, dəyənəklə kürəyinə ilişdir, geri dönüncə isə üzünə tüpürə bilərsən, hətta bu təhqir qarşılığında ondan pul da qopara bilərsən, yoxsa bu, sənətfilan sayılmaz. Yox, əgər vurduğun adam fəryad qopararsa, onu sarsaq adlandırmalısan, ona anlatmalısan ki, sənət sənətin öldüyünü sadəcə elan etməkdən ibarətdir və o da sənin ardınca təkrarlamalıdır ki: sənət ölüb, ölüb, ölüb. Tanrı ölüb, Tanrı heç vaxt doğulmayıb, Tanrını ayaqlamaq lazımdır, çünki Tanrı hamıya nifrət bəsləyir, Tanrı kor və sarsaqdır, Tanrı möhtəkirdir, Tanrı əslində elə Şeytandır. Sənət ölüb, elə siz də, hahaha, pul verin, qarşılığında isə bir tikə nəcis alın, bu həqiqisindəndir, tündündəndir, qatısındandır, yerli maldır, əmin yerdə saxlayın. Sevimli və zərif şeylər heç vaxt var olmayıb nə işıq, nə uçuş, nə buludlardan süzülən gün şüası, nə zülmətdəki işartı, nə yuxular, nə də vədlər. Yaşam elə ölümdür, ölüm daim həndəvərimizdədir və amanabənddir.
Lev Tolstoy bir kərə dəhşətə yenik düşərək: “Sanki ölümlə həyat vahid varlığa çevrilmişdilər” yazmış və elə həmin andan ömrünün sonuna kimi dini inanclardan bizə bəlli olan nəhəng bir savaşa girmiş, bacardığı və bildiyi qədər, gücü yetdikcə vuruşmuşdu: “Və dan yeri ağarana qədərki zamanı kimliyi bilinməz birisi Yakovla (=Yaqubla) cəngicidalda keçirdi…” Bir dühanın İblislə savaşını seyr etmək də müdhişdir: çünki gah biri üstün olur, gah digəri…
“İvan İlyiçin ölümü” povestində biz bu döyüş alanını görürük, hərçənd kimin qalib çıxdığı bəlli olmur. Yaşamın əslində elə ölüm olduğu fikrini Tolstoy bu əsərində dönədönə təkrarlayır, bunu bizə aşılayır, beynimizə yeritməyə çalışır. Povestin sonunda onun qəhrəmanı öz ölümü sonucu dünyaya yenidən gəlir, özgürlüyünə qovuşur, altüst olmaqla işıqlı aləmə düşür, bizdən harayasa uzaqlaşmağıyla təsəlli tapır. “Yeni sənət” isə bu «təsəlli işığa qovuşma yüksəlmə» ideyasını açıq şəkildə ələ salır və ələ saldıqca da bundan güc alır, fərəhindən yerəgöyə sığmır.
Tanrı haqda söhbət son dərəcə qəliz olduğundan buna cəhdin vəhmi ya çox ağırdır, ya da bundan asan iş yoxdur: çünki Tanrının varlığını qəbul edirsənsə, deməli, O var. Bunu rədd edəsi olsan O, yoxdur. O içi biz özümüz də daxil hər şeydir. Bizə görə isə, hər şeydən əvvəl biz özümüzük O. Çünki içimizdə durğun su kimi uyuyan Tanrı heç vaxt və heç nədə özünü bizə sırımağa ehtiyac duymur, onun bunu xatırladan uydurma obrazını isə bizə başqa adamlar təlqin ediblər. Onu axtardığımızda biz əslində özümüzü araşdırırıq, ona arxa çevirəndə biz özümüzdən dönürük, onu ələ salanda isə özümüzə kinayə edirik seçim haqqı həmişə bizdədir. Axı, dehumanizasiya və desakralizasiya eyni şeylərdir.
XX yüzilin şüarı olan desakralizasiya kütbeyinlərin, istedadsızların və sıradan birilərinin seçimidir. Bu, bəzi kütlərin digər kütlərə tanıdıqları imtiyaz kimi bir şeydir, bununla onlar yerdə qalanları da hər şeyin məhz böylə olması gərəkdiyinə alışdırırlar, onlara görə hər şey yetərincə mənasız və ibtidai (guya demokratik və bəsit) olmalıdır ki, hər kəs hər şey barədə fikir yürüdə bilsin, nüfuzlu fikir adamları əlüstü meydanı tərk etməlidirlər, hamı və hər şey arasında bərabərlik (=eşitlik) işarəti qoyulduğundan “dəyərlər şkalası” dözülməz anlayışa çevrilir, sənətin dəyəri ancaq və ancaq onun gətirdiyi qazanc və doğurduğu tələbatla ölçülür. Dırnaqarası yeniliklərdə və gündəlikdən düşməyən qalmaqallarda isə həqiqətən yeni və gerçək qalmaqallıq heç nə yoxdur: Kvadratı özünə örnək seçənlər isə əsil sənət əsəri kimi vücudlarının ifrazat məhsullarını hər dəfə bir yeni biçimdə seyirçilərə təqdim edirlər. Bu isə ona bənzəyir ki, amneziyaya (=yaddaşsızlığa) tutulmuş Adəm ilə Alçheymer xəstəliyinə yaxalanmış Həvva həm biribirlərinə, həm də öz övladlarına torpaqdan, torpaqdan və yalnız torpaqdan yaradıldıqları fikrini aşılayırlar.

***
Mən amerikan sərmayəsi ilə fəaliyyət göstərən Rusiya fondlarından birində “çağdaş sənət” üzrə “ekspert”vəzifəsini tuturam. Vaxtaşırı bizə təqdim olunan “bədii layihələrin” gerçəkləşməsinə pul ayrılıbayrılmamasına biz qərar veririk. Bu ekspert qrupunda mənimlə yanaşı köhnə, yəni kvadrataqədərki sənətdən anlayan ustadlar çalışır. Heç birimizin kvadratı görən gözü yoxdur, çünki “öz zühuruyla dibsiz boşluğa yol açan bu ilk addımı bizlər heçə sayırıq”. Amma bizə nədənsə ancaq və ancaq “dibsiz boşluğa yol açan” layihələr təqdim edirlər. Başqa heç nə. Əgər bizə ayrılan vəsaiti vaxtında xərcləməsək, fondumuz bağlana bilər. Fond isə kasıb vətənimizdə hələ çoxlarını yedirməyə qadirdir. Odur ki, biz, qismən məna yükünə sahib və ürəkbulandırmayan təkliflərə, can dərdi də olsa, pul ayırırıq. Ötən ilki vəsaiti çayın sahilində boş çərçivələr düzdüyünə görə bir rəssama verdik. Digər ödüllər isə Peterburq parklarında itlərin ardınca düşüb, onların nəcislərini toplayan aksiya iştirakçılarına, bir də “Ya” (rusça “ Mən ” A.Y.) sözünü iri hərflərlə yazıb, ona kölgə verən birisinə çatdı. Builki mükafat isə çaydaşlarına marka yapışdırmaqla, onları Rusiyanın şəhərlərinə göndərən bir qadına və sualtı qayıqda qandan gölməçə yaradan qrupun üzvlərinə verildi seyirçilər Abelyar və Eloiza haqda hekayətin səsləndirildiyi özəl qulaqcıqlar taxmaqla, bu qan gölməçəsinin içində o baş, bu başa vargəl etməliydilər. Növbəti müzakirə sonrası həmkarlarımızla küçəyə çıxıb, baxışlarımızı biribirimizdən yayındırmaqla laldinməz siqaret tüstülədirik. Sonra isə əl görüşüb, tezbazar oradan uzaqlaşırıq.