AZAD YASHAR - Cheviri - Viktor YEROFEYEV

Selinin gecənin sonuna səyahəti

(esse)

Yükləmək üçün tıqlayın selin.doc

Görən Selin fransız ədəbiyyatının zaman etibarilə ən sonuncu, ən nəhəng, həm də əldəqayırma (əlbəttə, distillə edilmiş bir stəkan sudakı fırtınadan fərqli!) həngaməsi deyilsə, bəs nədir?
İndi Qərb söz sənətində "repressiv tolerantlığ"ın səngidiyi zamanlardır. Artıq hər şeyə izin var, daha qalmaqallar adama əlçatmaz görünür. Selin isə ədəbi şöhrətin əlyetməz idealı təsirini bağışlayır. Az qala mifləşmiş varlıq misalı.
Son dönəm fransız ədəbiyyatı tarixini araşdıran Jak Brenner yazır: "Selinə kim heyran olmaz axı? Bugün üçün ədəbi reputasiyası onunku qədər sarsılmaz olan ikinci bir fransız yazarı tapmaq imkansızdır."
20-ci yüzildə yetişən fransız yazarları içində "birincilik məsələsi"ndə yalnız Marsel Prustun Selinlə mübahisəyə girə biləcəyini hesab edən həmin J.Brennerin fikriylə bir çox ədəbiyyat araşdırıcıları da razıdır. Amma Selinin nəyin hesabına belə özəl mövqe qazanması barədə isə həmin araşdırıcılar nə ortaq, nə də ki oxşar məxrəcə gəlməkdən çox-çox uzaqdırlar.
Selin yaradıcılığını araşdıran Mari-Kristin Bellosta 1984-cü ildə yazırdı ki: "Onillər öncə Selinin cild-cild kitabını təkrar-təkrar incələyən tənqidçilər onun çağdaş sivilizasiyaya məxsus xəstəlikləri qələmə alan ən önəmli yazar olduğu qənaətinə gəldilər." Onda belə bir sual doğur: bu yaxında rəhmətə gedən məşhur tənqidçi Jan-Lui-Bori demişkən, əgər Selinə müraciətlə biz, «özümüzü abırdan salırıqsa, o halda bu müraciətlərə nə hacət varmış?! Yoxsa "Ədəbiyyat hər şeydən vacibdir!" şüarından qaynaqlanan bu marağımız yazarın dilinin onun əsərlərinin məzmununa, onun cırnadıcı gülüşünə tam uyğunluğu ilə izah olunmalıdır? Bəlkə Selinə olan bu maraq da, onun məhz yamanlıq aşiqi olmasından irəli gəlir? Yamanlıqdan qorunmaq üçün axı onun xislətinə bələd olmaq lazım gəlir. Ya da ki, bu maraq - bizi öz qanadları altına alan sivilizasiyanın hər şeyi yüz ölçüb-biçdiyinə inanan bizlərdən kam alan bənzərsiz səsidir? Yoxsa Selinin orijinallığı öz rasionallığıyla seçilən bizim kimi zəmanə adamlarına ibrət olmalıydı? Bəlkə təmbəllik basmış düşüncəmiz tarixin gedişatını çarəsiz bir xəstəlik kimi qəbul etdiyindən Selin özünün yarı dini, yarı sadomazoxist dünyagörüşüylə bizim laqeydliyimiz üçün etibarlı zəmin hazırlayırmış? Bəlkə, ən nəhayət, tarixi idarəolunmaz bir mexanizmə bənzətdiyimiz üçün bu, öz toplumuna şüurlu tənqidi baxışdan xəcil şəkildə yaxa qurtaran bizlərə qarşı Selinin bədii alibisidir?
Axı bu Selinin sehri, tilsimi nədədir? Şübhəsiz ki, bu, tənqidi yanaşımla bağlı bir göstəricidir, çünki onun şöhrəti danılmazdır və "1968-ci il sonrası Fransa ədəbiyyatı" araşdırmasının müəlliflərinə görə, fransalı oxucuların əksəriyyəti, qəhrəmanlar qala-qala satqınlara təşvişverici və əcayib heyranlıq hissləri bəsləməyə başlayıb." (mənbə: B.Vercier, J.Lecarme "La litterature en France depius" 1968. - p. 1982 - p. 15.)
Lui-Ferdinand Selinin (1894-1961) ədəbi yolu, XX əsrdə öz maraqları, istəkləri və həzzləri dışındakı hər şeyə qarşı ilgisiz qalan fərdi düşüncənin təhlükəli yollarında parlaq paradiqmadır. Sosial bəlaları içəridən araşdırmaqla (bəlkə, bununla nə etdiyini o heç özü də tam anlamırdı) Selin, fərdi düşüncə sahibinin önəmli tarixi seçim qarşısında uğradığı metamorfozanı göstərmişdi. Bu seçim vaxtı çabalayan, anarxizmə yuvarlanan "mən", məhvdən qurtulmaq xətrinə irqçiliyə, mizantropluğa (=insanlara nifrət duyğusuna - A.Y.), totalitarizmə sığınmağa hazırdır. Öz yaşam və yazı tərziylə Selin, əxlaqla gözəlliyin birliyini, Puşkinin qarşı-qarşıya qoyduğu dahilikdə zalımlıq prinsipini sarsıtmışdır.
Bundan əlavə, Selinin üslub sahəsində yaratdığı inqilab fransız (və digər xalqlar) ədəbiyyatına böyük təsir göstərib və göstərir. Onun sözləri eynilə spirt (alkohol) kimi birbaşa oxucunun qanına işləyir, onu tarazlıqdan çıxarır, daxili aləmini təlatümə salır. Selinsiz çağdaş ədəbiyyat xeyli sönük olardı.
Ölümündən iyirmi beş il sonra Fransada rəsmən bəraət qazanan Selin, artıq mifləşməyə başlayıb və bu fenomeni psixoloji cəhətdən açıqlamaq çətin deyil. Amma o da var ki, bu mifləşmə yamanlığın arxetipik xislətini anlamağa mane olur, yamanlıq isə M.K.Bellostanın sözləri ilə desək, "bu yazarın bütün kitablarının əsas nüvəsini təşkil edir."
Selin fenomeni və onun belə gözlənilmədən "dirilişi"ni anlamaqdan ötrü, gəlin, keçmişə, Parisin ətraf məhəlləsində "yoxsullara həkimlik edən" Lui Detuşun "Gecənin sonuna səyahət" adlı hay-küylü romanı ilə ünlü yazara çevrildiyi zamanlara nəzər salaq.
Doktor Detuş başqalarına örnək olacaq bioqrafiya sahibi idi - Birinci dünya savaşının həm qəhrəmanı, həm də qazisi idi. "İllüstre nasyonal" jurnalının hələ 1914-cü il dekabr sayının üz qapağında öz siyirmə qılıncıyla at çapan gənc süvari Detuşun rəsmi verilmişdi. İstənilən veteran cəmiyyəti onu fəxrlə özünə üzv seçərdi. Döyüş ordeninə layiq görülmüş bu insanın əlindəki yara ona ömrü boyu hələ çox əzab verəcəkdi.
Ordudan əlil kimi tərxis olunan Detuş, 1920-ci ildə həkimlik sənətinə könül verənə qədər bir çox ölkələr gəzib görmüş, müxtəlif sənətlərdə özünü sınamışdı. 1924-cü ildə çapdan çıxan və Macar ginekoloqu «Filipp-İqnasi Çemmelvaysın həyatı və yaradıcılığı» adlanan ilk kitabı onun dissertasiyasının məğzini təşkil edirdi. Bu kitab təkcə tibb mütəxəssisləri arasında deyil, ədəbi mühitdə də olumlu rəylər doğurdu, Romen Rollanın tərifini qazandı.
1928-ci ildən başlayaraq Detuş əsasən gecələr, həm də roman üzərində işləməyə başlayır. Ömrünün qürub çağında, həm də ixtiyarlıq şövqüylə hələ 1932-ci ildə "Selin" taxma adıyla çap etdirdiyi "Gecənin sonuna səyahət" romanı üzərində işindən belə söz edirdi: "Gərək mən psixiatr olaydım!.. Amma Ejen Dabi ilə tanış idim… O da ki, özünün "Şimal" oteli" romanı ilə böyük uğur qazanmışdı… Özlüyümdə düşündüm ki: "Mən ondan pis yazmaram." Bəlkə yazacağım roman sayəsində hələ kirayə haqqını da ödəyərəm. Odur ki, bənzərsiz, hissiyyatlı dil və üslub axtarışlarıyla bu işə girişdim."
Bu roman həmin onilliyin sensasiyasına çevrildi. Romanın Elza Triole tərəfindən ixtisarlarla yapılan rusca çevirisi 1934-cü ildə işıq üzü gördü və bu sayədə oxucularımız kitabın zəngin bədii özəlliklərini, qismən də olsa, dəyərləndirmək imkanı qazandılar. Bu özəlliklər isə həqiqətən heyrətamiz idi.
Sonradan bir xeyli əsər yazsa da, "Gecənin sonuna səyahət" yenə də onun başlıca əsəri olaraq qaldı. Bu əsərdə absurd, həyasız, şəhvətli, məhvə və ölümə məhkum çağdaş dünyanın qiyamət ərəfəsindəki mənzərəsi verilmişdir. Həyat - sonsuz çırpıntılar, çürümələr yoludur, ölüm isə - ətrafdakı fantomlar arasında yeganə reallıq və həqiqətdir.
Bəs görəsən dünyanın astarını üzünə çevirməklə onun iyrənc içalatını ortaya qoymağa bu kitabdakı hadisələri anladan baş qəhrəman Bardamyunu nə məcbur edir? Baş qəhrəmanın səyahətindəki birinci mərhələ - 1914-ci ilin dünya savaşı onun yaşam fəlsəfəsini təyin edir. Yalan satsa da, ön cəbhədə də, arxa cəbhədə də, nitqlərdə və söhbtlərdə də heç kəs bu mənasız qırğına, üst-üstə qalaqlanan meyitlərə heç vəchlə haqq qazandırmır. " Niyə bu almanlar bizə atəş açır? Nə qədər hafizəmi zorlayıramsa, almanlara bir pisliyim keçdiyini xatırlaya bilmirəm." Amma qəhrəmanın bu sözlərindəki sadəlövhlük qısa vaxt ərzində yoxa çıxır.
XX yüzil üçün sadəlövhlüyün aqibətini Selin belə açıqlayır - sadəlövhlük əvvəl-axır həyasızlığa, sırtıqlığa çevrilir. Bardamyunun belə gəlişiminin xüsusi hal deyil, bir qanunauyğunluq olduğunu göstərmək üçün əsərdə Bardamyunun bənzəri olan və sonradan qazanc xatirinə Raskolnikov kimi bir qarını öldürmək fikrinə düşən Robinzon da təsvir edilir. Bəs Bardamyunun bu fikrə münasibəti necədir? "Hər şey bir az da kədərə boyandı, vəssəlam. İnsanları belə hallarda öz fikrindən çəkindirmək cəhdləri adətən mənasız olur. Bəyəm həyat belələrinə bal dadır? Onda onların niyə kimə isə rəhmi gəlməlidir? Axı niyə özgəsinə rəhm etməli? Bəlkə indiyədək kimsə bir başqasının xilası üçün cəhənnəmə girməyə razı olub?" Adətən yarı-yarıya qəddar, yarı-yarıya xeyirxah, nəyə can atdıqları çox vaxt bəlli olmadığından darıxdırıcı görünən insanlarla müqayisədə Robinzonun daxilində qəflətən baş qaldıran bu öldürmək impulsu müəyyən mənada mənə irəliyə doğru bir addım təsiri bağışladı. Robinzonun ardınca gecənin qoynuna üz tutmaqla mən, aydın məsələdir ki, hər halda bəzi-bəzi şeylər öyrənəsi oldum… Gecənin qoynuna yönələn bu səyahət kitabda dörd mərhələdən ibarətdir. Dava təcrübəsi Bardamyunu əsil qorxaq, ağciyər edir. Hər necə olsa da, patetikadan və gələcəyə inamsızlıqdan yoğrulmuş millətçiliyə onun açıq düşmən olması da buradan qaynaqlanır: "Məsələn, Lola, siz, Yüzillik savaş vaxtı canından keçən bir tək əsgərin adını çəkə bilərsiniz?.. Sizdən ötrü əsgərlər məchul və gərəksiz kimsələrdir, bu dəqiqə önünüzdə duran qovluqdakı adi hərfdən də, hətta səhər özünüzdən sonra tualetdə qoyduğunuz şeydən də yüz qat daha dəyərsizdir. Görürsünüz ki, Lola, deməli, boşuna ölüblər o axmaq həriflər! Tamamilə boşuna! Sizinlə mərc gələrəm ki, bizim indi çox önəmli bildiyimiz bu dava da, üstündən on min il keçəndən sonra yerli-dibli unudulacaq!.. Mən gələcəyə inanmıram, Lola!"
"Səyahət"in ikinci mərhələsi - Fransanın işğal etdiyi Afrika ilə bağlıdır. Burada da əsil cəhənnəmi görən Bardamyu, bürküdən, xinindən, acgözlükdən və çəkişmələrdən cana yığılan müstəmkəçilərə də, qul xislətli yerli camaata da eyni dərəcədə nifrət edir.
Varlanmaq ehtirası qəhrəmanı Amerikaya aparıb çıxarır, Fordun zavodundakı ağır iş şəraiti və yeni uğursuzluqlar silsiləsinin ardınca biz, zavod həkiminin məşhur xəbərdarlığı ilə tanış oluruq: "Zavodda bizə xəyalpərəst adamlar lazım deyil. Bizə əsil şimpanzelər gərəkdir. Bir məsləhət də verim. Burada heç vaxt öz düşünmək qabliyyətinizdən söz salmayın. Əziz dost, burada sizin yerinizə də düşünənlər var! Bunu heç vaxt unutmayın."
Ən nəhayət, Bardamyu taleyin əliylə Parisin kənar məhəllələrindən birində peyda olur və eynilə əsər müəllifinin özü kimi, şübhəli, xırdaçı, amansız və naşükür insanlar olan kasıbları müalicə edir. On yaşlı qıza öz qonşularının əzab verməkdən niyə həzz aldıqlarını qəhrəman anlamır. Kafenin pəncərəsindən boylanan professor Parapinin acgöz baxışlarını məktəbli qızların ayaqlarına niyə zillədiyini də kəsdirə bilmir. Pozğun ehtirasların tənqidində Selin heç kimə güzəştə getmir. Bircə uşaqlardan başqa. Bardamyunun yeganə ümid yeri - onun ürəkdən bağlandığı körpə Beberdir: "Əgər illah birisini sevməyə məcbursansa, onda uşaqları sev; böyükləri sevməklə müqayisədə bunun həm riski azdır, həm də uşaqların bizim qədər yontanmamış olacaqlarını ummaq çətindir." Amma - yatalaqdan öləcəyi üçün - Beberin də gələcəyi yoxdur. Qatil olmağa macal tapmayan Robinzon isə öz qısqanc məşuqəsinin gülləsindən həlak olur və ölüm ayağındakı dostunun əlini əlinə alan Bardamyu bu səhnədə özü haqda həqiqətləri ortaya qoyur: "Başqasına sevgi hissi - həm insanın özünə, həm də onun həyatına dəyər qazandırmağa qadirdir. Bu hiss həmişə mənə yad olub. Bu məndə ya heç olmayıb, ya da elə az dərəcədə olub ki, onu yoxa bərabər saymaq olar… Mən insanlıq hissindən məhrum imişəm." Bu etiraf bir az da özünəhökm kimi səslənir.
Söhbət Qərb dünyasından getdiyindən Selinin dünyanın sonu ilə bağlı bu yaşantılarını onun sosial durumuyla izah etmək olar. 30-cu illərdə bizdə də bütün bunları beləcə alqıladıqları üçün Selini kapitalizmin, militarizmin və kolonializmin (=müstəmləkəçiliyin) tənqidçisi kimi dəyərləndirirdilər. Həmin dövrdə əsərin rusça çıxan çapına giriş sözündə İ.Anisimov: "Bu kitab - ölümə və çürüməyə məhkum kapitalizm mühitinin yetişdirdiyi kitab olmaqla yanaşı, özündə sonsuz dağıdıcı qüvvə də ehtiva etməkdədir" yazırdı.
Amma gəlin görək, Selin nəyə qarşı çıxırdı - insan naqisliklərinə qarşı, yoxsa bu təbiəti istədiyi kimi yönləndirən ictimai şəraitə qarşı?! Selinin ifşaçılıq missiyası şübhəsizdir. Amma onun nəyi ifşa etdiyi bəlli deyil. Bu suala ikili cavab vermək olar, bu isə bizləri yanlış səmtə və fərqli yorumlara aparıb çıxarar. Bəlkə də elə kitabın gizli intriqası da bundadır.
Selinin seçdiyi bədii dil də özünün darmadağınlığında ən kənar həddə çatmış bir dünyanın təsvirinə layiq dildir. Bu dil - bədii səviyyəyə çatdırılmış adi küçə dilidir, o vaxta qədər mətbuata çıxmayan, amma Selin sayəsində gün işığına çıxan söyüşlərlə, arqolarla, anlatıcının ehtiras və həyəcanlarını birbaşa ifadə edən neologizmlərlə zəngindir. Buradakı dil "gözəl fransız dili" ənənəsindən xeyli uzaqdır və təsadüfi deyil ki, bilərəkdən yaratdığı bu uçurumun hədsiz dayazlığından sonralar Selin özü də çox məyusluq duyacaqdı, çünki romanda Anatol Frans və Pol Burje üslubunda kələf kimi yavaş-yavaş açılan ifadələr hələ də çox idi. Kitab haqda fikirlər isə haçalanmışdı. Əgər solçular tərəfindən bu əsər sosial tənqid nümunəsi kimi dəyərləndirilirdisə, oturuşmuş fransız ziyalıları isə romanı topluma qarşı təhqir, ona tüpürmə, şillə və pornoqrafiya kimi qəbul etmişdilər.
Amma Selinin romanının başlıca məziyyəti - onun sosiallıq əleyhinə olmasıyla bağlıydı və öz növbəsində ekzistensial romanın yaranışını, hər şeydən əvvəl, "kollektiv üçün heç bir dəyəri olmayan, adi individin", alışılmışa zidd olan ekzistensial qəhrəmanın formalaşmasını şərtləndirirdi. "Gecənin sonuna səyahət"dən daha öncə qələmə alınan və onun bir növ qaralaması sayılan "Kilsə" pyesindən alınan bu deyimi gənc Sartr özünün "Bulantı" romanına təsadüfən epiqraf seçməmişdi. Həmin romanın qəhrəmanı olan Rokanten kimi, Kamyunun "Özgə"sindəki Merso da - Bardamyunun kiçik qardaşı sayılmalıdır. "Gecənin sonuna səyahət"in uğurundan həvəslənən Selin ikinci romanı olan və 1936-cı ildə çapdan çıxan "Ölüm krediti" üzərində işə başlayır. Növbəti dəfə tənqidçiləri heyrətləndirmək isə bir qədər çətin başa gəlir.
Bu kitabda, içi Sartr da qarışıq, bütün həssas oxucular gözlənilmədən "kiçik insan"a nifrət notları ilə qarşılaşırlar. Bir öncəki romanda bu nifrət "kiçik insan"ın məngənəsində çabaladığı dünyaya nifrətinin və qəzəbinin fonunda nisbətən sezilməz olmuşdu. Başqa sözlə desək, Selinin ikinci romanında anarxizm daha azdır, insanın mənəvi axtarışlarının puçluğu ilə bağlı tikanlı passajlar isə bir ucdan baş alıb gedir.
"Gecənin sonuna səyahət"ə nisbətən bu əsərdə müəllif önəmli forma yeniliyi kimi uydurulmuş anlatıcıdan imtina edir. Burada biz müəllifə maksimum yaxın, hətta onun ikinci adı olan Ferdinandı daşıyan qəhrəmanla rastlaşırıq. Əsərin üslubu spontan danışıq intonasiyasına xeyli yaxındır. Üç nöqtələrin çoxluğu isə artıq yazı üçün xarakterikləşib. Frazalar arasında bəzən boşluqlar, tam işlənməmiş yerlər hiss olunur ki, bu da bir tərəfdən diskretlik, qopuqluq və yarımçıqlıq effekti yaradır, digər tərəfdən isə açıqlıq, Selinin öz ifadəsiylə, "dəliklilik" - krujeva təsiri bağışlayır. Mətndəki çoxnöqtəliliyi müəllif özü, postimpressionist rəssam Seranın puantilizm (və ya divizionizm) üslubu ilə müqayisə edirmiş.
1936-cı ildə Selin Sovetlər İtiffaqına gəlir. Səfərdə məqsəd "Gecənin sonuna səyahət" romanının rusca çapı üçün qonorar almaq imiş. SSRİ-də iki ay qonaq qalan Selin vətənə dönəndə orada necə qarşılandığından ağızdolusu danışırmış. Amma səfər sonrası onun qələmə aldığı "Mea culpa" (latınca "Mənim günahım" deməkdir - A.Y.) (1937) pamfletində öz "dəlikli üslub"unun köməyi ilə o, sosializm sayəsində əski ehtişamı «soluxmuş» Leninqradı təsvir edir və sadə insanın içində yatan səbəblərin maneçiliyi ucbatından sosial kamilləşmənin mümkün olmaması fikrini müdafiəyə qalxır. Sosial kamilləşməni "bütün mümkün və qeyri-mümkün cəmiyyətlərə tamamən yad ünsür" adlandıran Selin bu zaman "Toyuq nə dərəcədə uçmağa qadirdirsə, insan da bir o qədər insaflıdır" məntiqinə əsaslanır: "Hansı vəziyyətdə olursa olsun - istər ayaq üstə, istər dördayaqlı, istərsə də tamam başqa vəziyyətdə, insanın havada da, yerdə də ancaq bir qənimi var: o da onun özüdür! Başqa qənimi isə heç vaxt olmayacaq…"
Elə bu səbəbdən də Selin siniflərarası qarşıdurmanı da rədd edir: "İki ayrı irq varmış! Biri ağalarmış, digəri nökərlər. Yüz faizlik uydurmadır bu. Əslində bu - irsiyyət və bəxt məsələsidir. Bu fərqləri ləğv edən kimi onların heç fərqlənmədiklərinin şahidi olarsınız…" Xoşbəxtliyə canatma cəhdlərini o, "ən böyük yanlışlıqlardan" hesab edir, çünki reallıqda xoşbəxt olmaq imkansızdır, sadəcə olaraq böyük və ya kiçik bədbəxtliklər var. Pamfletini Selin bu sözlərlə yekunlaşdırır: "Bunlar barədə heç vədə danışmırlar. Halbuki ən böyük inqilab da, ən böyük tövbə də ancaq səmimi Etirafların inqilabı ola bilər."
Müəllifə görə, sosialistlərlə müqayisədə keşişlər daha usta yalançıdırlar: onlar insanı bir "zir-zibil" saydıqları üçün ona o dünyadakı qurtuluşdan başqa heç nə vəd etmirlər. Selin isə, insanın bir "zibil" olduğuna inandığı halda, onun o biri dünyadakı qurtuluşuna da zərrəcə inanmırdı.
Qələmə aldığı sonrakı pamfletlər Selini bütün normal insanlardan uzaqlaşdırır. Bu yazılar o dərəcədə çiyrindiricidirlər ki, bəzi oxucuları şübhəyə salırlar: «Bəlkə bu Selin onları barmağına dolayıb və bütün bu pamfletlər yersiz və kobud zarafatı xatırladan parodiyalardır.» Hətta A.Jid də bu fikirdə idi və yazırdı ki: "Əgər bütün bunlar zarafat deyilsə, onda Selin - əsil psixdir."
Amma zarafat etmək Selinin heç ağlına da gəlmirdi.
Selinə mənən yaxın qəhrəmanın faşizmə yaxın sağçılıq cəbhəsinə varmasını Sovet yazıçılarının Birinci qurultayındakı çıxışında Maksim Qorki uzaqgörənliklə açıqlamışdı: "Lui Selinin "Gecənin sonuna səyahət" kitabında təsvir olunan və öz sifətini itirmiş çağdaş Qərb yazarı real dünyadan… nihilizm uçurumuna mühacirət edir. Kitabın baş qəhrəmanı Bardamyu cəlayi-vətən olub, insanlara nifrətlə dolub-daşır… çevrəsindəki hər cür cinayətə göz yumur və inqilabçı proletariata "qoşulmaq" üçün hər şeydən məhrum olduğundan faşizmin qəbulu üçün əməlli-başlı yetişib."
Selin anarxizmdən faşizmə qədər gedib çıxan yeganə fransız yazarı deyildi. İşğal dövründə fəal kollaborasionist olan Driye la Roşel də oxşar təkamül yolunu keçmişdi.
Seçim qarşısında qalan bu yazarlar bir müddət haraya yönəlmək barədə tərəddüd keçirmişdilər: sola, yoxsa sağa? Seçim zərurətinin özü isə heç də ötəri siyasi düşüncələrlə deyil, ruhi durumla bağlı idi. Çünki daima "gecənin sonunda" bulunmaq, Dostoyevski demişkən, ancaq üsyanlarla yaşamaq olmaz. Çarəsizlikdən qurtulmaq üçün insana möhkəm təməl lazımdır. Yazarlar isə inamsızlıqdan cana gəlmişdilər. Bu mənada həmin illərdə Driye la Roşelin argentinalı müxbirlə söhbətdə dedikləri dərin maraq doğurur: "Sənin imanın, sənin dünya haqda təlimin nədən ibarətdir? Hər halda, bu sualın cavabı sizdən ötrü asan olmayacaq. Bəs mənim üçün necə? Belə məsələlərdə haqlı olanlar yalnız C.Coys, P.Valeri və A.Jid kimi böyük şəkkaklardır. Əgər mən sosialist və ya kommunistlərə qoşulmasam, gəbərib gedəcəyəm… İndii nisbətən dəqiq fikir yürüdənlər kommunistlərdir, yerdə qalanlar isə idealizmin əsiridir… Amma mən də, eynilə Jid kimi, sosializmə çox ləng gəlib çıxmışam. Bütün bəla da ondadır ki, kommunist olmaqdan ötrü materialist olmalısan, mən isə buna yoxam. Materiyanın üstünlüyünü etiraf etmək - varlığın təsdiqi sayılır. Mənim isə bəlam ondadır ki, mən nə varlığı, nə də öz şəxsiyyətimi təsdiq edə bilirəm. Elə buna görə də romanlarım neqativ yönlərdən məhrum olan kimi zəif alınır. Lourensin yazdıqlarını çıxsaq, bugünkü bütün yaxşı əsərlərdə bir neqativlik (=neqativizm) mövcuddur… Selinin "Gecənin sonuna səyahət"ini oxuyun. Görəcəksiniz ki, biz də, bizim konveyerlərdən çıxan məhsullar (əşyalar) da xəstədir… İş azacıq səmimiyyət tələb edəndə isə tez bağırırıq: "Zibil!"
Selin sosialist ola bilmədi, çünki nə materiyaya tapınmaq iqtidarında idi, nə də ki insana. O deyirdi ki: "Sosializm - bir könül durumu, bir keyfiyyətdir. Sosialist kimi doğulmaq olar, sonradan sosialist olmaq isə imkansızdır." 30-cu illərin bütün avropalıları kimi Selin də yeni müharibənin yaxınlaşdığını, şübhəsiz ki, hiss edirdi. Sosialist ola bilməsə də, Selin, savaşın bütün ağrı-acısını təcrübədə yaşadığından dönməz pasifist (=müharibə əleyhdarı) idi. Buna görə də pasifizm - onun sığındığı yeganə təmələ çevrilir. Yeni savaşı önləmək üçün hər şeyi səfərbər etmək lazım idi. Selin də sülhü qorumaq işinə tamamilə fərqli yöndən yanaşaraq, öz pasifizminin təməlinə irqçilik nəzəriyyəsini qoyur.
"Gecənin sonuna səyahət" romanında Selin irqlər və fransızlar barədə çox kəskin qənaətlərini söyləmişdi: "Sənin o "irq" dediyin adamlar mənim kimi gözü irinli, bitli, güvəyemiş bir dəstə kimsənədir. Bunlardan ibarətdir sənin Fransan və fransızların!" 30-cu illərin sonlarına doğru isə Selin Ariya irqinin müdafiəsinə qalxır, hələ tam qurumamış "astar qatı"nın üzərinə zorla çeşidli rənglərin sürülməsinin əleyhinə çıxır. Yeni müharibənin qızışdırılması üçün məsuliyyətdə Selin yəhudiləri suçlayır. Səviyyəli oxucu kütləsinin qovarağa saldığı anarxist Selinin özü də kimləri isə qovmağa girişir. Müharibədən sonra verdiyi müsahibələrdən birində o deyirdi ki: "Semitlər bizi nə dərəcədə savaşa təhrik edirdisə, mən də eyni dərəcədə antisemit idim."
Öz mövqelərini Selin "Boş şeylərdən ötrü qırğın" (1937) pamfletində belə açıqlayır: "Mən Hitlerin tərəfində döyüşmək istəmirəm, eyni zamanda mən, ona qarşı, yəni yəhudiləri qorumaq üçün döyüşmək fikrindən də uzağam. Yəhudilər və ancaq yəhudilər bizi pulemyotlar qabağına göndərir… Hitler kimi mən də yəhudiləri sevmirəm… Boş şeylərdən ötrü əl-haya düşməyə əsas yoxdur… Əgər onlara ikrah duyursunuzsa, bu, cinayət sayılmır… Mən də onlara ikrahla baxıram!.. Yerusəlimdəki, hətta bir qədər aşağıda, Nigerdəki yəhudilər mənə mane ola bilməzlər… Həm də heç çür mane ola bilməzlər!.. Mən bütün Konqonu, hətta bütün Afrikanı onlara ərməğan edərdim!.. Mənə yaxşı bəllidir ki, zənci respublikası sayılan Liberiya onlara məxsusdur və birə-bir Moskvanı xatırladır. Həm də elə xatırladır ki, heç təsəvvürünüzə də gətirməzsiniz…"
Selinin mirasçıları onun pamfletlərinin təkrar çapını hər bəhanə ilə ertələyirlər, çünki buradakı fikirlər paranoyalının sayıqlaması kimi bir şeydir. Amma "əsil psix" (A.Jidin deyimidir) öz dediyində dururdu. O, gücə tapınırdı. Müharibə başlanana qədər Selin faşist vermaxtını Avropada təhlükəsizliyin təminatçısı sayırdı.
"Boş şeylərdən ötrü qırğın" pamfletinin adında belə nasizmin düşmənlərinə təpinməni sezmək mümkündür. Bunun ardınca o, "Ölülər məktəbi" (1938) pamfletini dərc etdirir. Bu pamflet iftiraçılıq bəhanəsiylə yasaqlanır, onun bütün nüsxələri müsadirə olunur. Amma Fransa faşist işğalı altında olanda Selin girəvə tapıb, onu təkrar nəşr etdirir və üstəlik "Qarışıqlıq" (1941) adlı bir pamflet də yazır.
İşğal dövründə Selinin fəaliyyəti həm fransız ədəbi tənqidi, həm də onun kollaborasionizmə aidiyyəti baxımından Fransa məhkəmələri tərəfindən dəfələrlə gündəlik mövzusu olmuşdu.
Müharibənin başlandığı günlərdə həkim kimi fransız ordusuna könüllü yazılmaq istəyən Selini səhhətinə görə hərbi xidmətə yetərsiz sayırlar. Vermaxt qoşunlarının Parisə hücumu ərəfəsində isə Selin çalışdığı dispanserlə birlikdə La-Roşelə evakuasiya olunur. Yalnız barışıq müqaviləsi imzalanandan sonra o, geriyə - Parisə dönə bilir.
Savaş dönəmində Selinin fəaliyyətini dəyərləndirmədə iki önəmli məqam var. Müharibədən sonrakı illərdə o, öldürücü tənqidə məruz qalmışdı. "Antisemitin portreti" (1945) başlıqlı yazısında Sartr yazırdı ki, nasistlər Selini "satın almışdılar". R.Vayyan isə "Biz Selini bir də əfv etməzdik" (1950) məqaləsində yazarı kolaborasionizm ideoloqları ilə yaxın dostluq əlaqələri qurmaqda suçlayırdı.
Selini müdafiə edənlər isə - bunların arasında həm keçmiş kollaborasionistlər vardı, həm də yazarın "solçu" pərəstişkarları - onu müdafiə üçün Taleyranın "Şişirdilən hər şey öz əhəmiyyətini itirir" fikrinə əsaslanırdılar. Müqavimət Hərəkatının bəzi xadimləri Selinin heç də satqın olmadığını deyir və bu məsələdə Sartr - Vayyan mövqeyini dəstəkləyənlərlə mübahisələrdən də çəkinmirdilər. Onlar Selinin savaş dövrü fəaliyyətində hətta nəcib cəhətlər tapmağa çalışırdılar. Məsələn, Selinin "Seçilmiş əsərləri"nin birinci cildində (1962-ci il) çap olunmuş həyat xronikasında göstərilir ki, Selinin yaşadığı mənzilinin altında yerləşən mənzil 1943-cü ildə Müqavimət Hərəkatı xadimlərinin, xüsusilə də gizli fəaliyyət göstərən xadimlərin yığışdığı yer idi. Bu fakt doktor Detuşa yaxşı bəlli idi və hətta bir kərə o, gestaponun işgəncələrinə məruz qalmış birisini müalicə də etmişdi."
Amma genişürəkli davranaraq gizli hərəkatcıları ələ verməyən bu həkimin onu aşağılayan hərəkətləri də az olmayıb. 1942-ci ildə o, fransız həkimlərinin nümayəndəsi kimi Berlinə getməyə və oradakı deportasiyaya uğramış fransız fəhlələri qarşısında alman-fransız işbirliyini təbliğ etməyə də razılıq vermişdi. Alman təmayüllü "Emansipasyon nasyonal" qəzetinə verdiyi 21.11.1941-ci il tarixli açıqlamasındakı fikirlər də Selinin kollaborasionizmə münasibətini bildirir: "Şəxsən kollaborasionist olmaqdan ötrü mən, faşist Komendantlığının Kriyona öz bayrağını sancmasını heç də gözləməmişəm."
Selinin 21.10.1941-ci il tarixli, Yəhudi Araşdırmaları və Problemləri İnstitutunun katibinə ünvanlanan və Parisdə bu institut tərəfindən təşkil olunan antisemit sərgiylə bağlı məktubu 1950-ci ildə "Komba" adlı Paris qəzetində çap edilmişdi. Bu məktubda Selin öz pamfletlərini sərgidəki eksponatlar arasında görməməsindən şikayətlənir: "Sərgi ilə tanışlıq zamanı stendlərdə nə "Boş şeylərdən ötrü qırğın", nə də "Ölülər məktəbi" yazılarımı görməməyim məni həm heyrətə gətirdi, həm də kədərləndirdi…"
Yazarın müxtəlif antisemit qruplaşmalarını birliyə çağırması da kifayət qədər məşhurdur: "Birinci cağırışdan yəhudi düşməni! Bəzən mən fərqinə varıram ki, sıralarımızdakı yeni adamların yəhudi məsələsi ilə bağlı bəzən mənimkilərdən xeyli fərqli konsepsiyaları var və mən bunlardan xəbərsizəm. Məhz buna görə də biz mütləq bir araya gəlməliyik."
Beləliklə, Selinin zaman-zaman almanlar əleyhinə, "məğlubiyyət" barədə (əlbəttə, öz yaxınları arasında) açıqlamalarını, kollaborasionist qəzetlərdə düşəndən-düşənə çap olunduğunu, Almaniya səfirliyinə baş çəkmədiyini nəzərə alsaq belə, onun özü haqda "işğal dövründə mən, yəqin ki, tam ciddiyyət, barışmazlıq və qətiyyətlə öz yazıçı adını qoruyan, əsil qələm əhli kimi qalan yeganə yazaram" deməyə əsası olmadığını da söyləməliyik. Onun bir başqa fikri isə tam şənbazlıq kimi səslənir: "Yəhudilərə edə biləcəyim, amma etmədiyim yamanlıqlara görə onlar mənə heykəl qoymalıdırlar."
Fransız yazarı R.Nimye Selinin tutduğu mövqeyin məğzini daha dəqiq ifadə etmişdi: "Selinin ölüm düşərgələri üçün cavabdehliyini sübut etmək olmaz. Amma dilinə gətirdiyi çılğın fikirlər bu düşərgələrə aparıb çıxarmışdı." Məhz elə buna görə də heç kim Selinə heykəl qoymağa tələsmir. Əksinə, işğal altında olan Fransa ərazisinə yayımlanan London Radiosu bir neçə dəfə xəbər vermişdi ki, Selinə ölüm hökmü çıxarılıb.
İş o yerə çatmışdı ki, Selinlə yanaşı gəzmək və kafedə eyni masa arxasında oturmaq da təhlükə saçırdı: o, istənilən an terror aktının hədəfinə çevrilə bilərdi. Müttəfiqlərin Normandiya sahillərinə çıxması da Selinin narahatçılığı üçün yetərincə əsas verirdi. Müharibədən sonra verdiyi bir intervyüdə o etiraf edirdi ki, işğaldan azad olunmuş (yeri gəlmişkən, "azad olunmuş" və "azadlıq" kəlmələrini Selin ömrünün sonuna kimi dırnaq içində yazırdı) Parisdə qalsaydı, onu məhkəməsiz də öldürərdilər. Odur ki, 1944-cü ilin iyununda Selin öz xanımı ilə birlikdə məğlubiyyət acısını dadmağa başlayan Almaniya ərazisindən keçib, Danimarkaya getmək qərarına gəlir.
Selinin Almaniya macəraları həmin vaxtdan 1945-ci ilin martına qədər davam edir. Burada onu xeyli soyuq qarşılayırlar, çünki hamının başı özünə qarışmışdı, dəfələrlə ayaq döyməsinə baxmayaraq, o, Danimarkaya getmək üçün heç cür "ausvays" (=viza) ala bilmir. Almaniyanın yarısını ayaqdan salandan sonra o, 1944-cü ilin noyabrında Bavariyadakı Ziqmaringen məntəqəsinə gəlib çıxır. Vişinin "mühacirətdəki hökuməti" də o zaman burada idi. Bu "hökumətlə" birlikdə iki minə qədər kollaborasionist də ümumxalq qəzəbindən qaçaraq, buraya sığınmışdı. Bu adamlarla bir neçə ay bir arada yaşayan Selin həkim kimi fəaliyyət göstərir. Vəziyyət əsil tragikomik farsa uyğun idi, çünki Ziqmaringen qəsrinin üzərində Fransa bayrağı dalğalanırdı, qəsrin ərazisi Fransa ərazisi elan olunmuşdu, bununla belə qəsrdə almanlara və yaponlara məxsus daha iki «səfirlik" də mövcud idi. Son nəticədə nüfuzlu dostları Selin üçün Kopenhagenə getmək üçün razılıq ala bilirlər. Müttəfiqlərin güclü bombalı hücumuna məruz qalan ən sonuncu qatarla Selin, arzuladığı məmləkətə sağ-salamat gedib çıxır.
Bəs niyə Danimarka? Bu, əsasən maliyyə məsələləriylə bağlı idi. Selinin təxminlərinə görə, onun müharibəyə qədər çap olunan kitablarının qonorarları Danimarkaya göndərilmişdi. Amma bu ölkədə də Selinin ümidləri qayaya rast gəldi və o, heç qara qəpik də ala bilmədi. Nasistlər darmadağın ediləndən sonra Selin Kopenhagendə uydurma soyadla yaşasa da, ədalət divanından qaçıb qurtula bilmədi. 1945-ci ilin dekabrında yerli polis onu həbs edərək, məhbəsə atır. Solçu fransız mətbuatı bu xəbəri təqdirlə qarşılayır. Amma Danimarka tərəfi Selini fransızlara təslim etməyə razı olmur və, demək olar ki, ona qarşı xeyli yumşaq davranır. On dörd ayını normal həbs şəraitində keçirən yazar (sonralar o, həbs müddətinin daha uzun, şəraitinsə xeyli ağır olduğunu iddia edəcəkdi), Danimarka ərazisini tərk etməmək haqda verdiyi and qarşılığı sərbəst buraxılır.
Danimarkada bulunduğu müddətdə Selin xeyli məhrumiyyətə qatlaşır. O, Kopenhagendən Baltik dənizi sahillərindəki Kerso balıqçı qəsəbəsinə köçür. Bu ara Parisdə onun barəsində məhkəmə işi açılır. Nəşriyyatlar onun əsərlərinin çapından imtina edərək Selini "kollaborasionist qığı" adlandırırlar. 1950-ci ildə Parisin Məhkəmə palatası Selin barədə qiyabi olaraq bir illik həbs cəzası və əlli min franklıq pul cəzası hökmünü çıxarır. Sonrakı il Selinin tərəfdarlarının səyləri nəticəsində Parisdəki Hərbi tribunal hökmü müzakirə edərək, yazara bəraət qazandırır və Selin vətənə dönmək imkanı əldə edir.
Maraqlıdır ki, Paris ətrafındakı Medon qəsəbəsində yaşayan və təzədən həkimliklə məşğul olan Selin ömrünün son illərində hansı mövqe tutmuşdu? Görən o, heç peşimanlıq hissi keçirirdimi?
Heç də yox. O özünü pisniyyət işlər görən adamdan daha çox ədalətsizliyin qurbanı, haqsız incidilmiş birisi sayırdı. Selin bir qədər də irəli gedərək, "Ekspress" jurnalına 1957-ci ildə verdiyi bir intervyüdə özünü "axmaq" adlandırmışdı. Bir başqa intervyüdə isə etiraf etmişdi ki, yəhudiləri Fransadan qovub çıxarmağa çağırmaqla başından böyük qələtlər edibmiş: "Mən özümü haradasa XV Lüdovik və ya XIV Lüdovik zənn edirdim, bu isə dərin yanılqı idi. Halbuki mən kim idimsə və necə idimsə, elə də qalmalıydım və mumlayıb öz yerimdə oturmalıydım. Günahlarım şöhrət, şənbazlıq həvəsiylə işlənmişdi, bir də ki, avamlıqdan. Sadəcə susmalıydım… O vaxt qaldırılan problemlər mənim yemim deyildi."
Alman ordusu haqda Selin yazırdı ki: "… əgər almanlar savaşa girməyib, ordularını olduğu kimi qoruyub-saxlaya bilsəydilər və olduqları kimi (yəni nasist cildində - V.Y.) qalsaydılar, onda bizimkilər (yəni fransızlar - V.Y.) də Əlcəzairi əldə saxlayar, Süveyş kanalını və Hindi-Çini itirməzdilər." Ömrünün son illərində Selinin əvvəllər yəhudilərə qarşı yönələn fikirləri indi də sarı irqi özünə hədəf seçmişdi. Yaşadığı sonuncu günə kimi Selin çinlilərin Fransanı işğal edəcəkləri barədə israrlı proqnozlar verirdi. O, Fransanın hər cəhdlə öz müstəmləkələrini əldə saxlamasının tərəfdarıydı, müstəmləkəçi və irqçi (=rasist) mövqelərindən geri çəkilmirdi.
Selin bütün ömrünü mizantrop (=insanlardan çiyrinən birisi) kimi yaşadı. Selinin yaradıcılığını araşdıran və Danimarkadakı kənddə yaşayan yazara baş çəkən amerikalı Milton Hindus Selinin həm insanlıq keyfiyyətlərindən, ("Selin - əsil əfi ilandır", "Onu həqiqətən maraqlandıran yeganə şey varsa, o da ancaq puldur"), həm də ideyalarından ("Hitler - Britaniya kəşfiyyatının casusu idi") dəhşətə gəlmişdi. Müsahibələrindən birində Selin deyirdi: "Almanlar - dözülməzdirlər, onları çəkməyə heç tabım yoxdur. Qəddarlıqları və axmaqlıqlarından daha betər dərəcədə dözülməz və kütdürlər. Bəli, onlar əsasən dözülməz və kütdürlər." Müharibədən çıxmış və hələ Müqavimət Hərəkatının tarixin eksponatına çevrilmədiyi Fransada Selinin yazarlıq istedadı onun vaxtilə yol verdiyi siyasi səhvləri unutdurmaq üçün yetərli deyildi. Amma zaman yavaş-yavaş da olsa, Selinin xeyrinə işləyirdi. Belə ki, 1950-ci illərin sonları üçün "Qallimar" nəşriyyatı kitablarının çapı ilə bağlı onunla danışıqlara başlamışdı.
Oxucularını özünə qaytarmaq istəyən yazar yeni mövzu axtarışlarına girişir. Bu məqsədlə o, özünün Almaniyaya qaçışını seçir. "Qəsrdən qəsrə" romanının qələmə alınma səbəbini açıqlayan Selin 1957-ci ildə deyirdi: "Artıq neçə illərdir ki, mənim adımın üzərində yasaq var. Buna görə də mən, kitab yazarkən Petenden, Lavaldan, Ziqmaringendən söz açmalıyam, çünki istəsən də, istəməsən də və nə qədər acı da olsa, bunlar Fransa tarixinin bir mərhələsidir. Təəssüflə xatırlansa belə, bunlar Fransa tarixinin bir fəslidir. Bu mərhələ olub və vaxt gələcək bu barədə məktəb kitablarında da yazılacaq…"
Selinin əsərləri arasında onun İkinci Dünya müharibəsi haqda "Qəsrdən qəsrə" (1957), "Şimal" (1960) və "Riqodon" (yazarın ölümündən sonra, 1969-cu ildə çap olunub) romanlarından ibarət trilogiya xüsusi yerə sahibdir.
Bu əsərlərdə ən maraqlı cəhət anlatıcının hadisələrə baxış nöqtəsidir. Bu baxış nöqtəsi Avropanı xilas edənlərin, haqqı, ədaləti bərpa edənlərin, qaliblərin mövqeyindən də, məğlubların, yəni müharibəyə hərbi bəla kimi baxan almanların mövqeyindən də eyni dərəcədə uzaqdır. Müəllif heç bir tərəfə, cinaha üstünlük vermir. Bununla belə o, heç də neytralizmin özünə qapalı modelinin ifadəçisinə, hadisələrin neytral seyirçisinə çevrilmir. 1944-cü ilin sonu və 1945-ci illərin ilk aylarından öz canının hayında olan nasist Almaniyası haqda bu trilogiyanı o, məhz xain birisinin mövqeyindən yazıb, çünki Selin - əslində belə birisiydi. Elə buna görə də kitabın özəyi çarəsizlik və gələcək barədə bədbinlik hisslərindən yoğrulub.
Məğlub tərəfdən fərqli olaraq xain heç bir mərhəmətə layiq deyil, insanlıq anlayışına görə o, nəinki cəzaya, üstəlik, nifrətə də layiqdir. Trilogiyadakı birinci romanın ən önəmli yerlərindən sayılan, nasist Almaniyasının Parisdəki keçmiş səfiri Otto Abeçlə anlatıcı arasında gedən məşhur dialoqda ikinci tərəf (anlatıcı) öz vəziyyətini çox yaxşı anlayaraq, qarşı tərəfin durumuyla özününkü arasındakı "çox kiçik fərqin" varlığında israr edir: "Amma, amma, cənab Abeç!.. arada kiçik fərq var!.. gəlin, bunu görməməzliyə vurmayın!.."
«Axı, Abeç, hər nə qədər asılılıqda, hər tərəfdən düşmən əhatəsində və darmadağın vəziyyətdə olsanız belə, siz yenə də işğal olunmuş vətəninizin sadiq və şüurlu oğlu, hətta onun fəxri olacaqsınız, lənət şeytana! mən isə əbədi olaraq, müxənnət kafirlər kimi, bir bambılı kimi daim lənət hədəfinə çevriləcəyəm!.. məni asmaq da azdır!.. məndən ötrü ailəmin və övladlarımın başı aşağı olacaq!.. məni qarşınıza çıxan ilk ağacdan assanız, yenə yeri var!.. indi fərqimizi anladınız, cənab Abeç?»
Trilogiyada anlatım, müəllifin soyadını daşıyan, özünün bütün həyat yolu və düşüncə tərzi ilə ona maksimum yaxın olan xainin dilindən verilir. Bütün bunlarla yanaşı qəhrəman, bədii mətnin immanent qanunlarına əsasən normal inkişaf yolu keçən, hərtərəfli açılan, canlı bir obrazdır. Bu adam öz çarəsizliyini anlayır, onu da anlayır ki, yeganə çıxış yolu qaçmaqdır. Qaçır da. Elə buna görə də qaçış mövzusu ətrafında təqdim edilən anlatım nəticəsində biz, «sakral» (=gizli, sirli, qutsal, müqəddəs) sərhəd mövzusu ilə qarşı-qarşıya qalırıq. Sərhədi aşmaq şəxsiyyətin dəyişimini də doğurur: cəzadan qurtulmaqdan ötrü neytral bir ölkəyə qaçan xain sonradan səfil və bədbəxt qaçqına çevrilir, yadların tünlüyündə öz səadətini aramağa başlayır.
Trilogiyadakı Almaniya (bu ölkə ilə bağlı başlıca metafora baxımından) - nəhəng bir tələdir. Onun ətrafında qurulmuş olan müdafiə halqası durmadan daralır, müttəfiq orduları şərqdən də, qərbdən də hücuma keçərək, onun başına bombalar yağdırırlar. Məhşər gününü xatırladan belə bir şəraitdə anlatıcı bu «halqadan» (=ölkədən) leqal və ya qeyri-leqal yollarla qurtulmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxır. Trilogiyadakı ikinci romana öz adını verən Şimal - əslində onun üçün bir ümid yerinə çevrilir: burada coğrafi termin tarixi durumun önünə keçməyə cəhd edir.
Amma hər şey mənasızdır. Selini Danimarkada nələrin (almanlarla işbirliyinə görə Kopenhagendə on dörd aylıq həbs cəzası) gözlədiyini oxucu hələ trilogiyanın ilk səhifələrindən də anlayır: sonluğu bəri başdan açıqlayan anlatım, ümidlərin puça çıxması və çarəsizlik notlarıyla tamamlanır.
Trilogiya Selinin həyatının 1950-ci illərdəki axarı ilə bağlı uzun-uzadı proloqla (=girişlə) başlanır: burada o, həmin dövr üçün aktual olan siyasi mahiyyətli açıqlamalarını da oxucuya təqdim edir. Bunun ardınca isə onun bilərəkdən qarmaqarışıq şəkildə verilən anlatım xətti qəflətən Selinin həyat tarixçəsinin son hədəfinə, onun Kopenhagendə həbsi faktına yönəldilir: «Bütün bunlarda qorxulacaq heç nə yoxdur!.. deyin görüm… ölən milyonlarla insan sizdən daha günahsız idi, deyilmi?! Əlbəttə ki!.. şəhərdə dolaşarkən, inanın ki, mən məhz bu haqda düşünmüşəm… həm də bir dəfə yox!.. iyirmi dəfə! otuz kərə! Kopenhagenin bu başından ta o biri başına kimi… bu «gəzintilərim» xüsusi müşayiət altında keçirdi… avtomatlı və qaraqabaq polislərlə tıxcanmış, metal qəfəsli avtobuslarda gedərkən mən çox düşünmüşəm… burada «cinayət işləyənlər» və «siyasi turistlər» əlləri qandallı olduğundan özlərini üzüyola aparırlar… türmədən ancaq prokurorluğa yollanırlar… sonra da geri…»
Anlatımın bu kiçik bölümündən trilogiyanın bütün stilistik cəhətlərini sezmək olar. Əvvəla, anlatıcının subyektiv anlayışına görə o, günahsız birisi təəssüratı bağışlayır. İkincisi, onu heç vaxt tərk etməyən yumor hissi ən faciəli olayların təsvirində də anlatıcını tərk etmir. Bu «qara yumor» sayəsində dustaqlar «turist» kimi qələmə verilir və sairə. Üçüncü xüsusiyyət ardıcıllıqdakı pozuqluqla və ya qopuqluqla bağlıdır: oxucunun gözündə çox da ağır sayılmayan cəza tədbiri haqda sualdan başlanan anlatım avtobusda «gəzinti» haqda hekayətlə bitir və əsərin qalan bölümlərində günahkarlıq-günahsızlıq mövzularına bir daha toxunulmur.
Selinin yaratdığı anlatıcı obrazını xüsusilə qeyd etməyə dəyər. Trilogiyadakı «Qəsrdən qəsrə» adlı ilk romanda biz isveçli uşaqların həyatını xilas edən «xeyirxah həkim»lə rastlaşırıq. Son dərəcə «anormal» durumların girdabına düşən bu həkim (əlbəttə, səbəbi və mahiyyəti gizli qalmaq şərtiylə) həmişə başqalarına yardıma can atır: hamilə qadınlara, yaralı əsgərlərə, mühacirətdəki nazirlərə və sair. Çünki onları ilk növbədə «xəstə» kimi dəyərləndirir və burada gizli bir antinomiya («sağlam həkim - xəstə cəmiyyət») üzə çıxır. O, hamı ilə asanlıqla razılaşır, Selinin cavabları heç vaxt «əlbəttə! Əlbəttə ki!» sözlərindən xali deyil. Bu isə əslində ətrafındakılara və bütün aləmə qarşı onun yadlığından, soyuqluğundan və sayğısızlığından xəbər verir: «Allah xətrinə, nə edirsinizsə edin, yetər ki, açılın başımdan!»
Selinin trilogiyada verilən çarəsiz anları tez-tez gülüş doğurur: bu, hər şeydən əvvəl «Yeni Avropa» qurmaq haqda hay-küyçü ideyanın və nasist təbliğatının puçluğunu görən birisinin acı gülüşüdür. «Yeni Avropa» haqda mifin yaradıcıları ilə o, Ziqmaringendə təkbətək görüşür. Onların arasında Almaniya ilə Fransa arasında minillik saziş haqda utopik ideyanın tərəfdarı olan Otto Abeç, tibb sahəsində xidmətlərinə görə Almaniyanın işğalı ərəfəsində Selinə öz himayəsini ağayana şəkildə təklif edən utopist Pyer Laval da var. Selin buna cavab olaraq, Atlantik okeandakı Sen-Pyer və Mikelon adalarının qubernatoru olmaq istyəyini dilə gətirir, çünki müharibəyə qədər bir dəfə oraları gəzib görübmüş. Maraqlıdır ki, belə gözlənilməz xahişdən Laval heç də karıxmır: «Söz verdim!.. razılaşdırdıq! qərar verildi!» deyərək, bu qərarın rəsmiləşdirilməsini öz katibinə tapşırır. Lavalın qəbulunda olması haqda hekayətini Selin bu kinayəli sözlərlə bitirir: «Əsas odur ki, o vaxt qubernator təyin olundum və hələ də o vəzifədə qalıram!..» Amma Lavalın qərarına acı-acı gülən Selin kollaborasionizm ideoloqu kimi 1945-ci ildə məhkəmə hökmüylə güllələnən bu adamı sülhsevər birisi kimi qələmə verir: «Laval barışıq tərəfdarıydı… sülhsevər idi!.. həm də vətənpərvər!.. müharibə düşmanı idi!.. indi öz ətrafımda ancaq cəlladları görürəm… yox, o, bunların tayı deyildi! yox, deyildi! yox!.. mən aylarla onun evinə, qəsrdəki iqamətgahına gedib-gəlmişəm… Lavalın Hitleri görən gözü yox idi, bilmək istəyirsinizsə, o, yüzillik barışığımızın tərəfdarı idi…» Lavalın «sülhsevərliyinə» misal olaraq isə Selin, təkcə onun Ziqmaringen vağzalında bir qarşıdurmanı önləməsini misal gətirə bilir.
Amma Lavalın müdafiəsinə qalxan Selin əslində özünü müdafiə etmirmi? Bu ağılsız dünyaya qarşı o nələri qoyur? "Xeyirxah doktor"un ardınca o, bizə ilk növbədə özünün daimi yol yoldaşlarından olan və səbətdə səyahət edən sevimli pişiyi Beberi təqdim edir. Bütün heyvanları sevən Selin özünün "Riqodon" romanını məhz heyvanlara həsr edib. Triloqiyadakı Beber obrazı insan ağılsızlığına alternativ kimi təqdim olunur. Safqanlı (=yəni cins) olsa belə, nəsil verməyən heyvanları məhv etməyi tələb edən nasist qanunlarının məngənəsindən zor-bəla qurtulan Beber - məhz səbirli, anlayışlı və sağlam düşüncəli olduğundan - trilogiyanın hər barədə müsbət qəhrəmanıdır. İkinci müsbət qəhrəman - Selinin xanımı Lilidir. Bir digəri - dünyanın sonu yaxınlaşsa da, öz sənətiylə məşğul olan, səhnəyə çıxmaq üçün hər cür imkan axtaran və rəqs dərsləri verən rəqqasədir: qanlı müharibə fonunda onun missiyası oxucuya son dərəcə sülhsevər təsir bağışlayır.
Adətən avtobioqrafik romanlar qəhrəmanla prototipin, anlatıcı ilə müəllifin sərhədlərini ayırd etmək baxımından qəliz problemlər düyünü yaradır. Bir də ki, ən "dəqiq" avtobioqrafiya da özündə müəyyən qədər uydurma ehtiva edir. Öz trilogiyasında Selin bu problemi uydurmanı gücləndirmək, onu hiperbolaya çevirmək yoluyla həll edib. O, heç də yaddaşının və gerçək faktların əsirinə çevrilmir, çünki belə bir əsirin hər şeyə, həm də axıra qədər sadiq ola biləcəyinə inanmır. Selin öz hafizəsi ilə tərs ilişkilər qurmağa can atır, yəni çalışır ki, yaddaşı onun yazı üslubuna xidmət etsin.
Selindən ötrü yaradıcılıq prosesi özünüifadə üçün tam yetərlidir, çünki o, par excellence yazardır. Özünü bir o qədər də və ya heç də müdafiəyə can atmayan bu yazarı daha çox zidd qütbləri (gülüşləri, göz yaşlarını) öz içinə alan anlatımın axıçılığı maraqlandırır, çünki bu axıcılıq emosiyaların saf (=qarışıqsız) mətnə çevrilməsinin əsasıdır.
Selinin üsluba bunca dəyər verməsini onun öz əlyazmaları üzərindəki işindən də görmək mümkündür. Selinin adi danışıq dilində, rahat başa düşülən anlatımı oxucuda elə yanlış təsəvvür oyada bilər ki, guya Selin bu mətni birnəfəsə və necə gəldi yazıb. Sanki bütün bu söz axını impulsiv şəkildə, ehtiras və emosiyalar axını kimi, həm də hər cür sığalsız, yansımasız gəlir. Amma elə ki, Selinin mətnlər üzərində son dərəcə pedantcasına (=xırdaçı) işinin analizinə başlayırsan, danışıq dilini vermək üçün onun hansı əziyyətlərə qatlaşdığı üzə çıxır. Bu mənada Selinin yazı üslubu əslində sürrealistlərin avtomatik yazı ideyasının tam əksi kimi dəyərləndirilməlidir. Adətən ağır templə yazan Selin bir mətni azı dörd dəfə, bəzən isə daha çox təmizə çəkirdi. Odur ki, onun mətnində hansısa "qarışıqlıq" gözə dəyirsə, deməli bu, bilərəkdən və özəl niyyətlə yaradılmışdır.
Selinə görə, ədəbiyyatda romana məxsus mərhələ XX yüzildə yekunlaşmağa doğru gedir, bu ara onun funksiyaları da dəyişimə uğrayır: "Hazırda roman, əvvəllərdə olduğu kimi, artıq informasiya mənbəyi (=qaynağı) missiyasına xidmət etmir. Balzakın dövründə kənd əczaçısının həyat tərzini onun əsərindən öyrənirdilər. Öz ailə ocağına xəyanət edənlər Floberin "Bovari"siylə ləyaqətsiz hərəkətlərinə haqq qazandırırdılar və sair. İndi isə biz bütün bunları mənimsəmişik, bu sahədə bilgilərimizin artmasına məhkəmə də, mətbuat da, televiziya da, tibbi-sosioloji anketlər də kifayət qədər imkan yaradır… Artıq bunların zamanı keçib. Odur ki, mən romanın sənədli və psixoloji rolunun tam tükəndiyi qənaətindəyəm."
Onda romanlıq nə qalır ki?
"Romana ancaq üslub, bir də insanın öz içində cavabladığı durumlar qalır."
Bu fikrini sübut məqsədilə Selin özü kübar cəmiyyətin təmsilçisi olan və ən xırda pederastiya (=oğlançılıq) halları da daxil, çevrəsində gördüyü hər şeyi qələmə alan Marsel Prustu misal gətirir. Selinin qənaətinə görə, "insan, həyatın onu yerləşdirdiyi cizgidən çıxmamaq şərtilə, bütün gərəkli informasiyanı toplamağa qeyrət göstərməli və zamanla bunu öz üslubunda işləməlidir."
Buradakı «öz üslubunda işləmə" deyimi son dərəcə önəmli əhəmiyyətə malikdir və bundan ötrü gərgin səylərə, ağır zəhmətə ehtiyac var. Üslub heç də fasiləsiz nəyi isə üyüdüb-tökməkdən, hər fikri danışıq dilində verməkdən ibarət deyildir. Çalışmalısan ki, bu "üyüdüb-tökdüyünü kağız da götürsün". Bəzən 400 səhifəlik çap mətnindən ötrü 80.000 səhifə əlyazmasına ehtiyac olur. Amma oxucunu belə şeylər maraqlandırmır, gəmidəki səyahətçi kimi o, bunları sezmir. Göyərtənin altında olub-keçənlərin ona bir elə dəxli yoxdur, çünki o, dəniz mənzərəsindən, kokteyldən, valsdan və əsən mehdən həzz aparır.
Hər dövrün özünəməxsus bir (və ya bir neçə) üslubu olur. Zamanla bu üslublar qartıyır və yeni yazarlar özləriylə yeni üslublar gətirməklə qocaların köhnələn üslublarını ələ salmağa girişirlər.
Selinin fikrincə: "ayrı-ayrı sözlər üsulluca öz adi məna hüdudlarını aşıb, bir növ, asqıdan qurtulmuş kimi hərəkətə gələndə və oxucuya bu yeni məna hüdudlarını məhz qəbul etdirəndə yeni üslub yaranır. Bu, çox üsulluca olmalıdır! Çox, çox üsulluca! Çünki bunu basqı yoluyla etsəniz, mütləq səhvə yol verər, yanılarsınız."
Məna hüdudlarıyla oynamaq yazardan sözə qarşı sonsuz həssasiyyət və ehtiyat tələb edir. Bu ara sözün öz daimi oxundan çıxması önlənməlidir.
Bu oxun adı isə - emosiyadır.
Selin poetikasında bu anlayış hər şeyin mərkəzində dayanır. Bu mənada Selin İoannın (=Yuhənnanın) "İncil"indəki ilk cümlə ilə razı deyil. Selinə görə, əvvəlcə Söz yox, Emosiya olub. Söz daha sonralar və emosiyanı özüylə əvəz (və ya ifadə) etmək üçün yaranıb. Eynilə beləcə atın da dördnala qaçışı zamanla löhrəm (=yortma) yerişə keçir.
Yazara görə: soyuqqanlı kino sənətindən fərqli olaraq, emosiyalarla zəngin olan ədəbiyyat heç də yalnız "dərin hisslərin" təsviri üzərində qurulmamalıdır. Sentimentallığa yer yoxdur burada: "Yazarsansa, abrını da qorumalısan." Sırf sevgi intriqalarından isə vaz keçilməlidir.
Emosiyalar yazarı özünüifadə yoluna çəkir. Burada isə ən uyğun anlatım birinci şəxsin dilindən ola bilər, hətta burada anlatıcı özünü o dərəcədə oxucuya sırıyır ki, ara-sıra mənbazlığına görə oxucudan üzr istəməsinə ehtiyac doğur.
Süjet xəttinin seçimi də emosiyaların şiddətinə bağlıdır. Emosiyalar güclü ikən, diri ikən onları fiksləmək lazımdır. Selinə görə, klassik ənənədən fərqli olaraq, çağdaş yazar yazı prosesində heç də buz kimi soyuq (=tərəfsiz) olmamalıdır, çünki emosiyalar gerçəkliyi dəyişməyə, onu subyektiv rənglərdə alqılamağa şərait yaradır.
"Seçili faktların ustası" kimi tanınan Selin olaylara obyektiv yanaşımı fərdi yanaşıma qurban vermək tərəfdarıdır. Bu xətdən imtina isə XIX yüzil realizmindən (=gerçəkçiliyindən) imtina deməkdir.
Selinə görə, yazarın orijinallığı - onun öz emosional ritmini, bir növ, öz zümzüməsini tapmasından başlanır.
Bənzər fikirlərində Selin bənzətmə kimi yalnız musiqi metaforalarından yarınmır. Bir neçə dəfə o, stilistik obraz kimi metronu seçir. Hələ "Gecənin sonuna səyahət" romanı üzərində işləyən Selin, Parisin bu başından o başına getmək üçün iki mümkün yol sezmişdi. Bunlardan biri - yerüstüdür və maşınla, velosipedlə, piyada qət edilir. Bu yolçuluq əsnasında addımbaşı maneələrlə rastlaşdığından vaxtaşırı dayanmalı, gözləməli olursan. Səyahətin ikinci üsulu da var: bu, metro ilə - əşya və olayların tam içiylə - durmadan hədəfə doğru getməkdir. Amma sənətdə belə səyahət o zaman mümkündür ki, yazar nə vaxtsa relsdən çıxmayacağından əmin olsun, bu əminliyi isə ona ancaq və ancaq dəqiq ritm hissi aşılaya bilər.
Məzmun məsələsinə gələndə isə Selin onu çox vaxt üslubla eyniləşdirir. Bu zaman daha çox postimpressionist rəssamların təcrübəsindən faydalanan yazar deyirdi ki, Sezanın alması, Renuarın aynası, Pikassonun qadınları, Vlaminkin koması - əslində məzmunun deyil, üslubun daşıyıcısıdır.
Selin hesab edirdi ki: "Mənim kitablarım daha çox orta çağların dastanlarını xatırladır. Bunlar nəsr deyil, nəğmələrdir… Birinci sözdən sonuncuya qədər onlar son dərəcə gərgin axıcılığa (=musiqiyə) mAlikdirlər, burada artıq heca tapmaq imkansızdır… Mən daim rəqsə köklənmişəm. Mən adi yerişdən çox-çox uzağam."

Mövzunun dəyişimə uğraması haqda da Selinin bəzi fikirləri var: özün haqda danışmağa başladınsa, "özünü qaralamaqdan və qaralanmaqdan çəkinməməlisən". Bəs bu qara yaxmağa meyl onda haradandır? Görünür, bu, varlıqların ən intim qatlarına enməklə, varlığın metafizik planıyla bağlıdır. Çünki gecənin sonuna yol alan səyahətçi kimi Selin bütün həyatın ucdantutma bir can çəkişməsi olduğu fikriylə həmişə barışıq olub.
Selinin əsərlərindəki yumor hissi də qeyd olunan metafizik plandan qaynaqlanır: "Mənimlə təmas quran hər bir insan mənim gözümdə ölüdür, istəsəniz, onu müvəqqəti və ya bircə anlığına yaşayan ölü də saymaq olar. Mənim də içimdə daim ölüm cücərir və bu, mənə gülünc gəlir! Ən vacibi isə odur ki, mənim bu ölüm rəqsim ən böyük fars kimi mənə ləzzət verir… Əminəm ki, bu aləmdə həyat da, ölüm də məzəlidir. Elə ona görə mənim kitablarım da, varlığım da məzədən yoğrulub."
Poetika haqda fikirlərini Selin heç vaxt bir düzənə salmayıb, onları metaforik şəkildə açıqlayanda isə heç vaxt daxili ziddiyyətlərdən hürkməyib. O, filosofLuğa və nəsihətçiliyə can atan yazarları sevmir, əxlaqı - kilsənin, üslubu - yazarın dəyəri sayırdı.
R.Nimyenin "Şimal" romanı haqda (əslində bunlar ümumilikdə Selin yaradıcılığı üçün də keçərlidir) dedikləri çox maraqlıdır:
"Əxlaq dərsindən daha çox, "Şimal" romanı bir üslub dərsini xatırladır. Burada yazar məsləhət verməyə ehtiyac duymur və Ordu, Din, Ailə… haqda fikirlər yerinə həmişə çox ciddi anlayışlardan (insanın ölümündən, qorxularından, ağciyərliyindən) söz açılır".
Bəzi tənqidçilər sübut etməyə çalışırlar ki, fərqli yorumlara, dindarların qəzəbinə səbəb olan fikirlərə bilərəkdən meyl edən Selin özünü əsasən "alçaldılmış və təhqir olunmuş" bir yazar kimi tanıtmağa çalışırdı. Bu cür mazoxist yorumları yazar özü də tam inkar etmirdi: "Düzünü etiraf edəcək olsam, əgər məndən hamı üz döndəribsə, əgər bütün dünya-aləm mənə qarşıdırsa, bunun əsasında könüllü bir istəyin durduğu kəsindir. Populyarlaşmağa gələndə isə… Deyə bilmərəm ki, şöhrətdən hər vəchlə qaçmağıma rəğmən buna urcah oldum. Əgər ad-sandan qaçmaq istəsəydim, bundan asan heç nə yox idi, sadəcə susmağım yetərliydi… Həyatdan umduqlarımın hamısı başıma gəlib…"
Amma bütün bunlar yazara nə verdi?
Selin deyirdi: "Mən yalqızam. Məhz nəsnəyə tam yaxınlaşmaq üçün tənhalıqdayam. Seçdiyim nəsnəni hədsiz sevirəm. İndi nədənsə nəsnələrdən daha çox çox şəxsiyyəti araşdırırlar. Mən isə özünə nəsnə ilə məşğulam."
Hər cür çətinliyə rəğmən daim tənha və üsyankar ruhlu insan kimi çevrəsinin anlamadığı, həyatı göy əskiyə düyülmüş, alçaldılmış peyğəmbər kimi, sonuncu lənətlik yazar kimi, ekstravaqant şəxsiyyət kimi, estet kimi, qadın (xüsusilə də rəqqasələrin) gözəlliyinin arifi kimi, heyvanların (itlərin, pişiklərin) hamisi kimi Selin çoxdan ədəbi mifə çevrilib.
Mifləşmədən söz düşmüşkən onu da əlavə edək ki, bu, Selinin siyasi çabalamalarının yox, yalnız ədəbi istedadının bəhrəsidir. Selinə bəraət verilməsi problemi bugünkü gənc oxucular nəslini bir o qədər narahat etməsə də, onların arasında Müqavimət Hərəkatına "yeni dəyər biçmək" tərəfdarları ara-sıra tapılır. Onları heyrətə gətirən isə Selinin zalim dühasıdır, çünki onun yaradıcılığının xarakteri və Selin fenomeni məhz bu sayədə formalaşıb.
"Selin" adlı zalim düha fransız dilini ritorikadan (=bəlağətdən) və saxta səmimiyyətdən xilas etdi. O, sözün arxasında yatan saf ehtirası üzə çıxardı. Selinin param-parça fiquru bəlkə də eybəcərdir. Amma onun ədəbi istedadını kiçiltmək üçün tək-tük bədxahın işinə yarayacaq parçalara da ehtiyac yoxdur. Bir nöqsanlı cəhət digər üstün cəhətə heç də kölgə salmamalıdır. Selinin ziddiyyətləri arasında körpü (=məntiq) qurmaq da yersizdir. Onun ən maraqlı cəhəti də elə dahiliklə zalimliyi ən yüksək nisbətlərlə öz varlığında cəmləşdirməsidir.